گذري بر حماسه هشت سال دفاع مقدس

31 شهريور 1359 با حمله هوايي رژيم بعث به چندين فرودگاه ومراكز صنعتي مهم و تعرض زميني همه جانبه ارتش مدرن بعث به شهرهاي غرب و جنوب غربي  ، جنگ 8 ساله  عليه كشورمان آغاز شد . اين جنگ 19 ماه پس از پيروزي انقلاب اسلامي و چند روز پس از آن اتفاق افتاد كه صدام پيمان الجزاير را در برابر دوربين هاي تلويزيون بغداد پاره كرد ه ودر نطقي با تأكيد بر مالكيت مطلق كشورش بر اروند رود ( كه وي آن را شط العرب ناميد ) و ادعاي تعلق جزاير ايران به ( اعراب ) جنگ را در زمين ، هوا و دريا عليه ايران آغاز كرد .

علل آغاز جنگ

گرچه صدام حسين در ساعات مياني 31 شهريور و پيش از صدور فرمان حمله به كشورمان ، موضوع اختلاف مرزي را دليل وقوع جنگ عنوان كرد ، اما حتي خود او نيز مي دانست اين جنگ مرحله اجرايي نقشه برنامه ريزي شده ، هدفمند و فرامنطقه اي است و دولت بغدا د به دليل اختلافات زميني و دريايي خود با ايران ، تنها؛ مجري اين نقشه شده است . جمهوري اسلامي ايران در طول يك سال و چند ماه قبل از وقوع جنگ تحميلي ، با فشارهاي برون مرزي متعددي نظير: جنگ تبليغاتي  سياسي و رواني ، محاصره اقتصادي ،بلوكه كردن دارايي هاي ايران ، تهديدات نظامي ( مداخله نظامي در طبس و ... ) ، تحريف ماهيت انقلاب اسلامي در عرصه بين المللي ، دامن زدن به تروريسم و نا امني داخلي و حمايت از آن  و بدبين ساختن افكار عمومي جهان نسبت به انقلاب اسلامي، روبرو شد  . به همين دليل بسياري از تحليل گران سياسي ، جنگ تحميلي عراق عليه ايران را تهاجمي فرا منطقه اي و برخاسته از اراده برون مرزي مي شمارند .
تمهيدات صدام براي جنگ تحميلي :صدام كه اساساً با نيت مبارزه با جمهوري اسلامي ايران در 25 تير 1358 با كودتا در عراق به قدرت رسيده بود ، از ابتدا از تمامي راههاي ممكن براي به زانو درآوردن انقلاب اسلامي بهره گرفت .

اخراج هزاران ايراني از عراق در نيمه دوم 1358 ش ، توزيع اسلحه بين عوامل ضد انقلاب حمايت از بمب گذاران و طراحي انفجارهاي مكرر در خطوط راه آهن و تأسيسات نفتي ، پناه دادن به ژنرال هاي فراري حكومت پهلوي ، انتخاب اسامي مجهول براي شهرهاي ايران در نقشه ها و كتاب هاي درسي ( عراق ، اهواز را " الاحواز " ، خرمشهر را " محمره " ، آبادان را " عبادان " ، سوسنگرد را "خفاجيه " و بالاخره خوزستان را عربستان ناميد. و الحاق خيالي اين شهرها به قلمرو جغرافيايي عراق ، تحريكات و تجاوزات مكرر مرزي (دهها مورد يادداشت رسمي اعتراض از سوي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران به سفارت رژيم عراق در تهران ارسال شده است)، انعقاد قراردادهاي خريد هواپيماهاي ميراژ ، ميگ وتوپولوف ( اين قراردادها پس از پيروزي انقلاب و قبل از جنگ منعقد شده است ) ، تقويت بدون دليل نيروهاي عراقي در مرز مشترك دو كشور و ايجاد موانع از قيبل سنگرهاي بتوني ، سيم هاي خاردار و ... صدها نمونه ديگر از اقدامات مقدماتي صدام براي فراهم آوردن زمينه يك تهاجم گسترده نظامي عليه جمهوري اسلامي ايران است .

از اين رو هجوم نظاميان عراق به ايران در 31 شهريور 1359 ، تعجب هيچ يك از محافل سياسي مطلع جهان را برنيانگيخت ، چرا كه از تمامي اقدامات يكساله صدام ، بوي جنگ وتعرض به مشام مي رسيد .

عراقي ها در خلال جنگ ، تمام قوانين و مقرارات بين المللي را زير پا گذاشتند : پيمان الجزاير، پيمان منع كاربرد سلاح هاي شيميايي ، پيمان منع حمله به اماكن مسكوني ، پيمان مربوط به ضرورت امنيت هوانوردي ، پيمان مربوط به امنيت درياها ، و دهها و صدها نمونه ديگر از پيمانها  و قوانين معتبر بين المللي در  جنگ تحميلي از سوي عراقي ها نقض آشكار شده بود .بغداد در خلال جنگ تحميلي ، از شبكه هاي بمب گذار در داخل كشو و در رأس آن از سازمان مجاهدين خلق ( منافقين ) حمايت كرد . منافقين كه در فرانسه و بعد در عراق مستقر شدند با سكوت يا حمايت دولت هاي ميزبان ، بسياري از اقدامات تروريستي عليه اهداف كشورمان را رهبري ومديريت ميكردند . علاوه بر اين ، ابعاد جنگ فقط در مرزها و يا در داخل شهرها به صورت ترورهاي روزمره خلاصه نمي شد ، بلكه خانه هاي مسكوني مردم بي دفاع و مدارس  در بسياري از شهرهاي ايران آماج حملات موشكي عراقي ها بود و هزاران نفر از تلفات مردمي جنگ ناشي از همين گونه حملات بود . كشتي هاي باري و نفتي كه عازم بنادر ايران بودند ، در بخش عمده اين 8 سال هدف حملات هوايي عراق در خليج فارس بودند و هواپيماهاي جاسوسي آواكس كه در عربستان مستقر بودند ، جنگنده هاي عراقي در هدف گيري اين كشتي ها  راياري مي دادند .

حمايت هاي جهاني از صدام :

 دولت عراق در 1358 حدود 12 ميليارد دلار صرف خريد تسليحات كرد ، ودر  1361 توانست در خريد جنگ افزار از عربستان صعودي سبقت بگيرد و در 1363 بودجه نظامي عراق از مجموعه بودجه نظامي كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس بيشتر شد . در اين سال عراق 40 درصد درآمدهاي داخلي خود را صرف خريد جنگ افزار از آمريكا ، انگليس ، فرانسه و روسيه كرد . هزينه اي كه عراق در دهه 1360 ش . صرف خريد سلاح از آمريكا و اروپا كرد ، از هزينه تسليحاتي كشورهاي صنعتي اروپاي غربي در همين دهه بيشتر بود . در اين دهه عراق ، دو برابر آلمان غربي بودجه نظامي داشت  وشاخص  عمده اين كمك هاي  ،حمايتهاي مالي ومعنوي كشورهاي عربي منطقه تحت عناوين مختلف، به گونه اي كه اين كمكهاي ميليارد دلاري در  تدوين بودجه سالانه برخي از اين كشورها جايگاه ويژ ه اي داشته بود    
آمارهاي رسمي نشان مي دهد كه شوروي ، فرانسه و چين سه عضو دائمي شوراي امنيت سازمان ملل به ترتيب در صدر كشورهاي صادر كننده سلاح در دهه 60 بودند . در طول اين دهه 53 درصد واردات نظامي عراق از شوروي تأمين مي شد ، فرانسوي ها نيز با فروش ميلياردي سلاح به عراق مجموعاً 20 درصد واردات نظامي عراق را به خود اختصاص دادند . اين رقم در مورد چين نيز به بيش از 7 درصد بالغ مي شد . اين روند باعث مي شد كه حكومت بعث نه تنها به پيشرفته ترين تجهيزات نظامي در زمينه هاي جنگ هوايي و زميني دست يابد ، بلكه كارخانجات جنگ افزار سازي متعددي با همكاري كشورهاي مختلف بصورت آشكار و پنهان بر پا ساخت ، بطوريكه طبق گزارشات مؤسسات بين المللي در پايان جنگ ، عراق پنجمين قدرت نظامي جهان شد .
در اين جنگ آمريكاي نيز سهم مهم خود را در ياري رساندن به ماشين جنگي صدام و دشمني با جمهوري اسلامي ايران ايفا كرد . در اسفند 1360 نام عراق از فهرست كشورهايي كه واشنگتن ازآنها به عنوان " طرفداران تروريسم " ياد مي كرد خارج شد و در آذر 1363 آمريكا به تحريم سياسي عراق خاتمه داد و روابط سياسي با اين كشور را برقرار كرد . آمريكايي ها در موارد متعددي هماهنگ با صدام و بطور مستقيم وارد جنگ عليه جمهوري اسلامي ايران شدند . حمله به پايانه ها و چاه هاي نفتي ايران در خليج فارس و ساقط كردن هواپيماي مسافربري ايرباس ايران بر فراز اين منطقه و كشتار 300 مسافر و خدمه آن ، دو نمونه از اين حملات بود . اين حوادث در حالي رخ مي داد كه ايران مورد تحريم تسليحاتي قرار داشت و اين تحريم با شدت اعمال مي شد . " كاسپارواين برگر " – وزير دفاع وقت آمريكا – راجع به تصويب قطعنامه تحريم تسليحاتي ايران با صراحت گفته بود : " ... در صورتي كه قطعنامه تحريم تسليحاتي اجرا شود ، ريشه توانايي ايران براي ادامه جنگ به سرعت خشك مي شود و در واقع ريشه موجوديت ايران نيز بصورت يك ملت به خشكي مي گرايد ... "

 علل ناكامي صدام در دستيابي به اهداف : 

ايمان و اعتقاد راسخ رزمندگان ايران به حقانيت انقلاب اسلامي و موج عظيم مردمي كه در قالب "بسيج" براي دفاع از كيان نظام جمهوري اسلامي ايران طي 8 سال دائماً حضور خود را در جبهه حفظ كردند ، بزرگترين سرمايه انقلاب و نظام بود و مهمترين نقش را در توقف ماشين جنگي عراق بر عهده داشت . در بررسي عوامل شكست عراق در دستيابي به اهداف اعلام شده اش ، علاوه بر ايمان و اعتقاد رزمندگان ايراني ، عوامل ديگر از قبيل نااميدي حاميان صدام از سقوط جمهوري اسلامي ، مردمي شدن جنگ و سرانجام پذيرش قطعنامه 598 از جانب ايران نيز بي تأثير نبود . نتيجه آن شد كه عراقي ها پس از8 سال از شروع جنگ در همان نقطه اوليه آغاز قرار داشتند .

" خاويردكوئه يار " دبير كل وقت سازمان ملل – در خاتمه جنگ ، با انتشار بيانيه اي رسماً از عراق به عنوان " شروع كننده جنگ " نام برد . اين بيانيه نيز سندي از مجموعه اسناد حقانيت جمهوري اسلامي ايران در جنگ بود . در خلال اين جنگ هيئت هاي متعدد صلح از سوي سازمان ملل ، سازمان كنفرانس اسلامي ، اتحاديه عرب و جنبش عدم تعهد براي ميانجي گيري به تهران و بغداد سفر كردند كه غالباً داوري آنها بدليل آنكه فاقد اصل بي طرفي و گاهي عاري از عدالت و صداقت بود ، به نتيجه اي نرسيد . قطعنامه هاي منتشره از سوي شوراي امنيت سازمان ملل نيز به استثناي قطعنامه هفتم – قطعنامه 598 – كه در تير 1366 به تصويب رسيد ، غالباً جانب انصاف و عدالت را رعايت نكرده بود .

قمستي از پيام امام خميني (ره) راجع به قطعنامه 598 و شرايط سياسي آن روز چنين است : ... من با توجه به نظر تمام كارشناسان سياسي و نظامي سطح بالاي كشور كه به تعهد و دلسوزي و صداقت آنان اعتماد دارم ، با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت نمودم و در مقطع كنوني آن را به مصلحت انقلاب و نظام مي دانم و خدا مي داند كه اگر نبود انگيزه اي كه همه ما و عزت و اعتبار ما بايد در مسير مصلحت اسلام و مسلمين قرباني شود ، هرگز راضي به اين عمل نمي بودم و مرگ و شهادت برايم گوارا تر بود ...

... خوشابحال شما ملت ، خوشابحال شما زنان و مردان ، خوشابحال جانبازان و اسرار و مفقودين و خانواده هاي معظم شهدا و بدابه حال من كه هنوز مانده ام و جام زهر آلور قبول قطعنامه را سركشيده ام و در برابر عظمت و فداكاري اين ملت بزرگ احساس شرمساري مي كنم ، و بدا به حال آنان كه در اين قافله نبودند ، بدابه حال آنهايي كه از كنار اين معركه بزرگ جنگ و شهادت و امتحان عظيم الهي تا به حال ساكت ، بي تفاوت گذشتند . به اين ترتيب جنگي كه در 31 شهريور 1359 توسط همه ظالمان جهان و بدست صدام بعثي به جمهوري اسلامي ايران تحميل شد ، بدون دستيابي آنها به اهدافشان در تابستان 1367 به پايان رسيد .

عمده عملياتها:

از ابتداي جنگ حكومت بعث با دهها لشکر پیاده و زرهی  از راههای مرزی وارد خاک كشورمان شدند و فعالیت ها و عملیات های نظامی گسترده ای در مناطق غرب و   جنوب غربي با تمركز تصرف استان خوزستان( اولويت اول)  انجام دادند.

نیروهای عراقی در روزهای آغازین جنگ تحمیلی؛ در جبهه های شمال غرب یعنی کردستان و آذربایجان، به دلیل حضور فعال سپاه تنها به تقویت استحکامات و تصرف چند ارتفاع مرزی سوق الجیشی اکتفا کردند، آن ها در جبهه غرب یعنی در کرمانشاه و شمال ایلام، به تصرف مناطق پرجمعیت منطقه با هدف تامین امنیت بغداد حضور پیدا کردند و در جبهه جنوب نیز با هدف تصرف خرمشهر، آبادان و اهواز به طور کلی خوزستان حملات سنگینی را شروع کردند. از دیگر شهرها و مناطقی که به تصرف نیروهای عراقی درآمد؛ شهرهای سومار،نفتشهر و مهران، سرپل ذهاب،بود.
پس از تصرف بخش های از مناطق ایران در غرب، شمال غرب و جنوب، نیروهای مسلح و نیروهای مردمی وارد عمل شدند و در پی چندین عملیات، اجازه تجاوز و تعدی به خاک میهن اسلامیان را ندادند. هرچند در آغاز جنگ تحمیلی، نیروهای زمینی دشمن نسبت به نیروهای ما برتری هایی داشتند ولی در همان روزها حمله بیش از ۱۴۰ فروند جنگده ایرانی با هدف مقابله با ارتش عراق، ضربه های مهلکی به توان نظامی آنان وارد کرد و برتری هوایی ایران را در معرض نمایش گذاشت.

مهم ترین عملیات های که در طول هشت سال دفاع مقدس انجام گرفت عبارتند از: عملیات پل نادری، عملیات سوسنگرد، عملیات نصر، عملیات ضربت ذوالفقار، عملیات توکل،‌عملیات امام علی (ع)، عملیات فرمانده کل قوا، عملیات رجایی و باهنر، عملیات ثامن الائمه، عملیات طریق القدس، عملیات مطلع الفجر، عملیات محمد رسول الله (ص)، عملیات فتح المبین، عملیات بیت المقدس، عملیات رمضان، عملیات مسلم بن عقیل، عملیات محرم، عملیات والفجر ۱، عملیات والفجر ۲، عملیات والفجر ۳، عملیات والفجر ۴، عملیات خیبر، عملیات عاشورا، عملیات بدر، عملیات قادر، عملیات والفجر ۸، عملیات والفجر ۹، عملیات کربلای ۱، عملیات کربلای ۲، عملیات فتح ۱، عملیات کربلای ۴، عملیات کربلای ۵، عملیات کربلای ۶، عملیات تکمیلی کربلای ۵، عملیات کربلای ۷، عملیات کربلای ۸، عملیات کربلای ۱۰، عملیات نصر ۷، عملیات نصر ۸، عملیات بیت المقدس ۲، عملیات بیت المقدس ۳، عملیات والفجر ۱۰، عملیات بیت المقدس ۴، عملیات بیت المقدس 6وبيت المقدس 7بوده كه تمام توان  نظامي كشور معطوف به دفع تجاوزات دشمن ودفاع بوده هرچند در نيمه دوم هشت ساله جنگ حملات موثر وپيروز مندانه اي در برون از خاك كشور به نيت كاستن قدرت عملياتي حكومت بعت وارتقاء توان بازدارندگي انجام گرفته است.

 شهداي 8 سال دفاع مقدس  :
آمار شهداي دفاع مقدس 188 هزار و 15 نفر بوده است كه از اين تعداد 171 هزار و 235 نفر در جبهه هاي جنگ و 16 هزار 708 نفر بر اثر حملات هوايي و توپخانه هاي دشمن به شهره و مناطق مسكوني به فيض شهادت نائل آمدند . تعداد 132 هزار و 770 نفر از شهدا مجرد ( 71 % ) و ما بقي متأهل بوده اند . 44 % شهدا در گروه سني 16 تا 20 سال و 30 % در گروه سني 21 تا 25 سال ، 8 % در گروه سني 26 تا 30 سال و ما بقي در ساير گروه هاي سني قرار داشته اند . ميانگين سن شهدا در زمان شهادت د ر حدود 23 سال بوده است و شهداي 20 ساله نسبت به ساير سنين بيشترين نسبت را داشته اند . از شهداي دفاع مقدس 45% بسيجي ،19%  نيروهاي سپاه اعم از وظيفه و كادر و 23 % نيروهاي ارتش اعم از وظيفه و كادر ، 2/8 % از نيروهاي انتظامي و 1/3 %  از نيروهاي جهاد سازندگي بودند .

دستاوردهاي دفاع مقدس :  هرچند تجاوز وحشيانه ارتش بعث عراق با نيات واهي به سرزمين پهناور ايران خسارات ومحدوديتهاي گران وسختي بر پيكره اين انقلاب بر جاي گذاشته ولي در عين حال  دفاع مقدس دستاوردهاي عظيمي رانظير تكيه بر توانمندي خود بويژه جوانان ورسيدن به خودباوري در عرصه هاي نوين دفاعي ورشد مضاعف باورهاي ديني واعتقادات مذهبي وشكوفايي استعداد وخلاقيت واز همه مهمتر تثبيت اقتدار ايران اسلامي در محافل بين المللي از آوردهاي  عمده اين حماسه هشت ساله  بوده است.   

  پي نويس :
 1-تحليلي بر جنگ تحميلي عراق عليه ايران ، انتشارات وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران * 2-  گزارش آماري مؤسسه بين المللي صلح استكهلم 1989 م * 3- فرايند جنگ تحميلي ، اداره كل پژوهش معاونت سياسي صدا و سيما 4- صحيفه نور ، جلد 20 ، ص 239 5- كتاب جنگ و دفاع – سرهنگ پاسدار سعيد تشكري .6- سايت ملي الكترونيك ايران