نیشکر خوزستان؛ طرح تمدنی در مسیر امنیت غذایی، توسعه پایدار و اقتصاد مقاومتی

 خوزستان به عنوان خاستگاه نیشکر در ایران، نقش بی‌بدیلی در تأمین شکر مورد نیاز کشور ایفا می‌کند. اما دستاورد این صنعت فراتر از تولید میلیون‌ها تن شکر است. کشت و صنعت‌های نیشکر با ایجاد بزرگترین مجموعه یکپارچه کشاورزی-صنعتی در خاورمیانه، تحولی شگرف در اقتصاد، اشتغال و محیط زیست منطقه ایجاد کرده‌اند.

طرح‌های نیشکر خوزستان که با اهداف کلان اقتصادی و اجتماعی در دستور کار قرار گرفتند، امروزه به یکی از بزرگترین و پیشرفته‌ترین مجتمع‌های کشت و صنعت در خاورمیانه تبدیل شده‌اند. این مجموعه‌ها علاوه بر تامین بخش عمده‌ای از شکر و فرآورده‌های جانبی کشور، به کانونی برای ایجاد ارزش افزوده، توسعه زیرساخت‌ها و بهبود معیشت مردم منطقه تبدیل شده‌اند.

نقش نیشکر در توسعه پایدار تنها به تولید محدود نمی‌شود. این صنعت با اجرای طرح‌های گسترده آبیاری نوین، مدیریت پسماند و تولید انرژی از منابع زیست‌توده (بیومس)، گام‌های بلندی در جهت حفظ محیط زیست و استفاده بهینه از منابع طبیعی برداشته است. تبدیل ضایعات نیشکر به خوراک دام، کاغذ و انرژی پاک، نمونه‌ای عینی از اقتصاد چرخشی است که در این کشت و صنعت‌ها پیاده‌سازی شده است. از سوی دیگر ایجاد شهرک‌های مسکونی، مدارس، مراکز درمانی و ورزشی در مجاورت کارخانجات، نه تنها زندگی را برای هزاران خانوار کارگری تسهیل کرده، بلکه به توسعه عادلانه و متوازن منطقه نیز کمک شایانی کرده است.

رونق اقتصادی و توسعه زیرساخت‌ها این صنعت با ایجاد اشتغال مستقیم برای ده‌ها هزار نفر و صدها هزار فرصت شغلی غیرمستقیم، به محرکی برای رونق اقتصادی در استان تبدیل شده است. توسعه راه‌ها، شبکه‌های آبرسانی و برق‌رسانی در اطراف این مجتمع‌ها، موجب رونق زندگی در مناطق پیرامونی و توسعه متوازن استان شده است.

صنعت نیشکر در منطقه‌ای با چالش‌های آبی شکل گرفته و به همین دلیل، مدیریت بهینه آب در صدر اولویت‌های آن قرار دارد. استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری، بازیافت آب و تصفیه پساب‌ها از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه است. همچنین تولید انرژی از ضایعات نیشکر (باگاس) نه تنها بخش عمده‌ای از نیاز انرژی کارخانه‌ها را تأمین می‌کند بلکه نمونه‌ای موفق از صنعت سبز و اقتصاد چرخشی در کشور محسوب می‌شود.

امروز صنعت نیشکر خوزستان از تولید شکر فراتر رفته و با تولید محصولات جانبی مانند خوراک دام، کاغذ، کود و اتانول، زنجیره ارزش کاملی را ایجاد کرده است. حرکت به سمت تولید محصولات با فناوری بالا و ارزش افزوده بیشتر، آینده درخشانی را برای این صنعت ترسیم می‌کند.

اشتغال‌زایی گسترده و تامین معیشت

مدیرعامل توسعه نیشکر و صنایع جانبی گفت: ما در این مجموعه به دنبال تحقق شعار سال هستیم. امروز با بهره‌گیری از فناوری‌های روز دنیا علاوه بر افزایش بهره‌وری در تولید شکر به سمت تولید فرآورده‌های با ارزش افزوده بالاتر حرکت کرده‌ایم. این امر نه تنها از خروج ارز جلوگیری می‌کند بلکه اشتغال‌زایی مستقیم و غیرمستقیم هزاران نفر را به همراه خواهد داشت.

عبدعلیناصری این شرکت را با اشتغالزایی ۲۶ هزار نفری، نماد عینی و محرک توسعه پایدار خواند که همزمان سه رکن اصلی پایداری شامل اشتغال‌زایی، حفظ محیط زیست و رونق اقتصادی را محقق کرده است.

ناصری با اشاره به بُعد اجتماعی این طرح گفت: توسعه نیشکر برای هزاران نفر اشتغال مستقیم ایجاد کرده و معیشت آنها و خانواده‌هایشان را تامین کرده است که این موضوع نقش به سزایی در رونق اقتصادی و ثبات اجتماعی روستاها و مناطق پیرامونی داشته است.

حفظ محیط زیست با ایجاد پهنه‌های سبز وسیع

مدیرعامل توسعه نیشکر بُعد زیست‌محیطی توسعه نیشکر را نیز برجسته خواند و اظهار کرد: ما با ایجاد یک فضای سبز ۸۴ هزار هکتاری، سعی کرده‌ایم محیط زیست را پاس بداریم؛ این عرصه وسیع سبز علاوه بر نقش خود در تولید، به بهبود شرایط اکولوژیک منطقه نیز کمک شایانی می‌کند.

وی با اشاره به خودکفایی در حوزه ماشین‌آلات ادامه داد: حتی ماشین‌آلات کشاورزی در صورت وارداتی بودن، مورد مهندسی معکوس قرار می‌گیرد و بر اساس برنامه ریزی‌های صورت گرفته، قرار است تولید این ماشین‌آلات را نیز در داخل کشور محقق کنیم.

سهم ۴۰ درصدی در تامین شکر کشور

وی در ادامه به چشم‌انداز شرکت اشاره کرد و گفت: برنامه‌ریزی شده که محصول تولیدی این شرکت، حدود ۴۰ درصد شکر مورد نیاز کشور را تامین کند و نقش مهمی در امنیت غذایی و خودکفایی ملی دارد.

مدیرعامل شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی با بیان اینکه آلودگی‌های کشاورزی جزو کمترین آلاینده‌ها در دنیا و حتی ایران هستند گفت: کل بخش کشاورزی حدود ۱۰ درصد آلایندگی دارد و ۹۰ درصد آلودگی مربوط به منابع دیگر است.

وی پدیده وارونگی هوا را عامل اصلی آلودگی هوای منطقه دانست و ابراز امیدواری کرد که با شروع بارندگی‌ها از اواسط آذرماه، این پدیده برطرف شود.

مدیریت بقایای گیاهی و رد شائبه آلودگی هوا

ناصری در خصوص مدیریت بقایای گیاهی نیز گفت: بقایای گیاهی در حال جمع‌آوری و انتقال از مزرعه است و برای بخش‌های بدون امکان برداشت، با استفاده از کود اوره، این بقایا را وادار به پوسیدگی و تبدیل به کود آلی می‌کنیم که برای مزرعه مفید است و پس از عملیات خاک‌ورزی با خاک مخلوط خواهد شد. سوزاندن بقایا، گاز CO۲ تولید می‌کند که برای انسان و جامعه مضر نیست و تنها ممکن است بر لایه ازون اثرگذار باشد.

مدیرعامل توسعه نیشکر و صنایع جانبی ادامه داد: اگرچه ما این اقدام را انجام نمی‌دهیم و همسایگان کشاورز را نیز به رعایت کردن توصیه می‌کنیم تا شرایط برای زندگی مردم سخت نشود.

توسعه اقتصادی با تکیه بر منابع داخلی

وی بُعد اقتصادی این طرح پایدار را نیز قابل توجه توصیف کرد و گفت: این یک طرح کاملا پایدار است که تمامی منابع و چرخه اقتصادی آن در داخل کشور می‌چرخد و وابستگی به خارج ندارد.

ناصری با اشاره به مشکل خشکسالی و خوابیدگی نیشکر در برخی سال‌ها گفت: بر اساس برنامه ریزی صورت گرفته، ظرف ۲ یا سه سال آینده، کل برداشت نیشکر را به شکل سبز انجام می‌دهیم.

در ادامه سیدحسن موسوی مدیرعامل کشت و صنعت سلمان فارسی گفت: این شرکت دارای ۱۰ هزار هکتار زمین زراعی است که سالانه ۹ هزار هکتار آن زیر کشت نیشکر و یک هزار و ۷۰۰ هکتار به کشت‌های تناوبی اختصاص می‌یابد.بعد از سیل سال ۹۸ که این کشت و صنعت کاملا زیر آب رفت با تدبیر مدیران ارشد شرکت و مدیران حاضر در مجموعه، بخش های کشاورزی به طور کامل بازسازی شد.

نوسازی و بهینه‌سازی انرژی

مدیرعامل نیشکر سلمان فارسی از نوسازی ۲ دستگاه بویلر ۱۶۵ تنی پس از ۲۰ سال کارکرد خبر داد و گفت: این طرح در راستای بهینه‌سازی مصرف انرژی انجام شده است.

موسوی به سه طرح مهم در زمینه کاهش مصرف آب اشاره کرد و افزود: اجرای طرح میس‌کینگ (صرفه جویی چهار تا پنج میلیون مترمکعب)، کولینگ‌تاور (چهار میلیون مترمکعب کاهش مصرف) و بهینه‌سازی فرآیند نیز ۲ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی آب را به همراه دارد.

تولید برق و مسئولیت اجتماعی

وی اظهار کرد: پس از پایان فصل تولید شکر، از اردیبهشت تا شهریورماه با استفاده از پنج دیزل‌ژنراتور ۱.۷ مگاواتی، روزانه ۱۰ مگاوات برق تولید می‌کنیم که بخشی از آن به شبکه تزریق می‌شود.

مدیرعامل شرکت نیشکر سلمان فارسی به اجرای طرح‌های متعدد دانش‌بنیان اشاره کرد و گفت: تولید زنبور تینوس برای کاهش مصرف سموم، اجرای کشت زیرسطحی و قطره‌ای و استفاده از فارغ‌التحصیلان مقاطع عالی در تحقیقات از مهمترین طرح‌ها به شمار می‌رود.

احداث کارخانه تولید کاغذ از باگاس

موسوی از احداث کارخانه تولید کاغذ از باگاس با مشارکت ستاد اجرایی فرمان امام خبر داد و بیان کرد: این کارخانه تا سه سال آینده راه‌اندازی شده و تمام باگاس تولیدی را تبدیل به کاغذ تحریر خواهد کرد.

اشتغال‌زایی و تولید محصولات جانبی

وی با اشاره به اشتغال‌زایی مستقیم ۲ هزار نفری در این شرکت اظهار کرد: کود کمپوست از گل فیلتر و باگاس تولید و برای تقویت مزارع و گلخانه‌های استان استفاده می‌شود.

مدیرعامل شرکت از کشت ۱۰۰ هکتار چغندر قند و ۲۰۰ هکتار کلزا در راستای مسئولیت‌های اجتماعی خبر داد و ابراز امیدواری کرد که در این زمینه رکورد تولید در استان شکسته شود.

در ادامه امین نصیریان مدیرعامل کشت و صنعت حکیم فارابی گفت: این شرکت که از سال ۱۳۸۷ بهره‌برداری آن آغاز شده که با ظرفیت اسمی تولید ۱۰۰ هزار تن شکر خام و ۱۷۵ هزار تن شکر سفید در سال، برای نخستین بار رکورد تصفیه شکر را شکست.

تنها تولیدکننده شکر دارویی کشور

وی افزود: این شرکت در راستای افزایش تنوع محصول و ایجاد ارزش افزوده، از سال ۱۳۹۳ به عنوان تنها تولیدکننده شکر دارویی کشور فعالیت خود را آغاز کرده و موفق به اخذ پروانه استاندارد «ایزو ۲۲۰۰۰»، گواهی «GMP» و «IRC» از سازمان غذا و دارو شده است.

مدیرعامل شرکت حکیم فارابی تصریح کرد: ظرفیت تولید شکر دارویی این شرکت ۱۵ هزار تن در سال است که به دلیل عدم الزام تمامی شرکت‌های دارویی به استفاده از تولید داخلی، تنها بخشی از این ظرفیت تولید می‌شود. البته اخیرا با سازمان غذا و دارو جلساتی برگزار شده تا این موضوع ساماندهی شود.

تولید شکرهای طعم‌دار و اشتغالزایی برای ۲ هزار و ۵۰۰ نیروی بومی

نصیریان به دیگر تولیدات این شرکت در حوزه محصولات با ارزش افزوده بالا اشاره کرد و گفت: از سال ۱۳۹۹، سالن تولید «شکرهای ویژه» با نام «شکرستان» با ۲ خط تولید شامل شکر ساشه در چهار طعم طبیعی (لیمویی، زنجبیلی، هلی و دارچین) و خط تولید شکر پودری برای استفاده در صنایع مکمل‌سازی و قنادی راه‌اندازی شده است.

وی همچنین به نقش این شرکت در اشتغال‌زایی منطقه اشاره و خاطرنشان کرد: در مجتمع حکیم فارابی حدود یک هزار و ۸۰۰ نفر به‌طور مستقیم و ۷۰۰ نفر به‌صورت پیمانکاری مشغول به کار هستند که تقریبا تمامی آنها بومی منطقه هستند و تمام فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی توسط نیروهای متخصص خود شرکت انجام می‌شود.

توسعه پایدار و حفظ محیط زیست جزو اولویت‌های شرکت فارابی

مدیرعامل شرکت فارابی با تاکید بر اینکه این مجتمع یک «صنعت سبز» است گفت: وجود بیش از ۱۰ هزار هکتار فضای سبز نیشکر در این شرکت، سالانه بیش از ۱۵۰ هزار تن اکسیژن تولید و بیش از ۲۵۰ هزار تن دی‌اکسیدکربن جذب می‌کند که این میزان در کل شرکت های تابعه توسعه نیشکر به میلیون ها تن می‌رسد و همچنین در کاهش ریزگردها و تلطیف هوای استان نقش به‌سزایی دارد. این عرصه‌های وسیع همچنین به محلی برای حیات وحش و تکثیر گونه‌های کمیاب پرندگان تبدیل شده است.

اجرای پایلوت آبیاری زیرسطحی در راستای مدیریت مصرف آب

نصیریان با اشاره به شعار سال و ضرورت سرمایه‌گذاری برای تولید، از اجرای طرح پایلوت آبیاری زیرسطحی در یکی از مزارع خبر داد.با توجه به قرارگیری ایران و به‌ویژه خوزستان در منطقه‌ای کم‌باران، این روش نوین می‌تواند منجر به کاهش محسوس مصرف آب شود و در صورت موفقیت، در سایر مزارع نیز تسری خواهد یافت.

در ادامه سیدمحمدرضا علم الهدایی مدیرعامل کشت و صنعت دعبل خزایی از اجرای برداشت سبز نیشکر در سطح ۹ هزار و ۵۰۰ هکتار از مزارع این شرکت خبر داد و گفت: این روش با وجود دشواری‌های فنی، با هدف کمک به کاهش آلودگی هوا و حفظ محیط زیست استان انجام می‌شود.

تعهد کامل به برداشت سبز برای کاهش آلودگی هوا

وی بیان کرد: با توجه به آلودگی‌های گسترده‌ در استان، مکلف شدیم برداشت نیشکر را به صورت کاملا سبز انجام دهیم. اگرچه این روش برداشت برای ما سخت‌تر و همراه با مشکلات فنی است اما این دشواری‌ها را به جان می‌خریم تا سهمی در کاهش آلودگی هوا داشته باشیم.

مدیرعامل کشت و صنعت دعبل خذایی خاطرنشان کرد: برداشت نیشکر از ابتدای آبان‌ماه آغاز شده و تا پایان سال یا حداکثر اواسط فروردین‌ماه سال آینده ادامه خواهد داشت تا نقش موثری در تأمین شکر مورد نیاز کشور و تقویت چرخ اقتصاد ملی ایفا خواهد کرد.

اشتغالزایی بالا و تأثیرات اقتصادی گسترده

علم‌الهدایی به اشتغالزایی این مجموعه اشاره کرد و گفت: در کل مجموعه‌های توسعه نیشکر، حدود ۳۰ هزار نفر به صورت مستمر مشغول به کار هستند. همچنین، تأمین و تعمیر تجهیزات مورد نیاز از داخل کشور، تاثیرات مثبت صنعتی و اقتصادی گسترده‌ای در سطح ملی داشته است.

تعامل سازنده با روستاییان و نقش محوری در توسعه منطقه

وی با تأکید بر نقش کشت و صنعت‌ها در توسعه روستایی افزود: این مجموعه‌ها در بافت روستایی مستقر شده‌اند و در اشتغالزایی، افزایش توان اقتصادی خانوارهای محلی و حتی زمینه‌هایی مانند گردشگری موثر بوده‌اند. همچنین تمامی آبیاران مزارع و پیمانکاران حمل نیشکر از میان روستاییان محلی انتخاب شده‌اند که تعامل بسیار خوب و سازنده‌ای با جوامع محلی ایجاد کرده است.

بر اساس این گزارش نیشکر در خوزستان تنها یک محصول کشاورزی نیست؛ یک "پروژه تمدنی" است که اقتصاد، اجتماع و محیط زیست را در هم تنیده است. آینده روشن این صنعت در گرو تداوم نگاه علمی و پایدار، تکمیل زنجیره ارزش با حرکت به سمت تولید محصولات با فناوری بالا (مانند اتانول سوختی و بیوپلاستیک‌ها) و تقویت هرچه بیشتر پیوند این صنعت با جامعه محلی است.

حمایت از این الگوی موفق، گامی بلند در مسیر تحقق اقتصاد مقاومتی و توسعه متوازن ملی خواهد بود. از سوی دیگر سرمایه‌گذاری در حوزه‌های بیوتکنولوژی و تولید مواد اولیه صنایع دیگر از مجتمع‌های نیشکری، افق‌های جدیدی برای توسعه اقتصادی منطقه و کشور ترسیم خواهد کرد.

بدون شک، نیشکر به عنوان یک زراعت استراتژیک و صنعتی پیشرو، ظرفیتی بی‌نظیر برای تحقق اهداف توسعه پایدار، افزایش تولید ملی و تقویت اقتصاد مقاومتی است. تداوم حمایت‌ها و سرمایه‌گذاری در این بخش، می‌تواند خوزستان را به قطب صنایع وابسته به کشاورزی در سطح منطقه تبدیل کند.