آب، نان و امید؛ روایت صیادان شادگان

 با کاهش سطح آب و محدودیت‌های زیست‌محیطی، صید در تالاب بین‌المللی شادگان رنگ و رونق گذشته را از دست داده است جایی که صیادان، میان حفظ محیط‌زیست و تأمین معیشت، هر روز تصمیمی دشوار می‌گیرند، این گزارش روایت مردانی است که با قایق و تورهای خالی، هنوز امید را از دل آب‌های کم‌جان زادگاهشان صید می‌کنند.

در امتداد نخلستان‌های سوخته از گرما، تالاب شادگان پهنه‌ای آرام اما تشنه را پیش چشم می‌گذارد. قایق‌های چوبی بر آب‌های کم‌عمق و تیره پیش می‌روند و صدای موتورهای کهنه در سکوت مردابی که روزگاری زنده بود، می‌پیچد.

تالاب شادگان دیگر پرآب و پرماهی نیست که پیرمردانش از آن با افتخار یاد می‌کردند، ماهیان بومی کم شدند، نیزارها خشکیده و مسیرهای آبی به گل نشسته‌اند، با این حال، مردمان این سرزمین هنوز صبح را با امید به صید آغاز می‌کنند.

صیادان شادگان میان قانون و زندگی مانده‌اند؛ از یک‌سو هشدارهای محیط‌زیست برای جلوگیری از صید بی‌رویه و از سوی دیگر نیاز به نانی که تنها از تورهایشان برمی‌خیزد، این گزارش، گوشه‌ای از زندگی پنج صیاد است که هرکدام داستانی مشترک اما متفاوت از نبرد با خشکی دارند.

تالاب بین‌المللی شادگان با بیش از ۵۰۰ هزار هکتار وسعت، از شمال به شادگان و از جنوب به خور موسی می‌رسد، این تالاب در فهرست کنوانسیون رامسر به‌عنوان یکی از زیست‌بوم‌های ارزشمند جهان ثبت شده و مأمن ده‌ها گونه پرنده مهاجر و ماهیان بومی است.

رودخانه‌های جراحی، کارون و نهرهای فصلی اطراف، منابع اصلی تغذیه این تالاب هستند، اما در ۲ دهه اخیر، کاهش آورد آب، برداشت‌های بی‌رویه، آلودگی صنعتی و تغییرات اقلیمی سبب شده تراز آبی تالاب به پایین‌ترین سطح خود برسد.

در گذشته، صیادی در شادگان نه فقط شغل که بخشی از فرهنگ مردم بود، خانواده‌های زیادی با قایق و تور روزگار می‌گذراندند و بازار ماهی شادگان، قلب تپنده اقتصاد محلی به‌شمار می‌رفت اما امروز این قلب، کند و بی‌رمق می‌تپد.

روایت صیادان تالاب: حاج کریم، صیاد کهنه‌کار از روستای دُبیه

حاج کریم بیش از ۴۰ سال است که روی آب زندگی می‌کند، او می‌گوید وقتی جوان بودم، با یک تور ساده قایق را پر از بنگوس و حمری می‌کردم، حالا سه روز می‌روم تالاب، یک سطل ماهی هم گیرم نمی‌آید.

حاج کریم معتقد است که خشک شدن مسیرهای آبی و ورود فاضلاب به تالاب، ماهیان را فراری داده است، همچنین می‌گوید صید غیرمجاز هم کار را خراب‌تر کرده و بسیاری با تورهای ریز یا برق، نسل ماهیان را نابود می‌کنند.

با وجود گلایه‌ها، حاج کریم هنوز امید را رها نکرده است و باور دارد اگر آب به تالاب بازگردد، زندگی صیادان نیز دوباره زنده می‌شود.

یاسر، صیاد جوان ۲۸ ساله و پسر یکی از صیادان قدیمی است، او از کودکی در قایق پدرش بزرگ شده و امروز با موتور قایق خودش به آب می‌زند، به گفته یاسر خطر بی‌پولی و بیکاری امروز بزرگ‌ترین تهدید صیادان است.

یاسر می‌گوید که محدودیت‌های صید، بدون در نظر گرفتن معیشت مردم، باعث مهاجرت بسیاری از جوانان شده است و اگر تالاب دوباره جان بگیرد، بسیاری از صیادان بازمی‌گردند.

به باور او، بازسازی مسیرهای آبی و تعیین سهمیه صید قانونی می‌تواند محیط‌زیست را حفظ کرده و نان صیاد نیز قطع نشود.

خدیجه، زن صیادی از روستای گرگر در میان مردان قایق‌سوار، سال‌هاست پس از درگذشت همسرش، خود با پسرانش تور می‌اندازد، او می‌گوید این آب نان بچه‌هایم را داده و حالا که خشک شده، نمی‌دانم چه کنم.

خدیجه از سختی کار زنان صیاد می‌گوید؛ از نبود بیمه، حمایت و بازار فروش؛ با دستان خود تور می‌بافد، اما صیدی برای فروختن ندارد.

با وجود خستگی، لبخندش محو نمی‌شود، او باور دارد تالاب روزی دوباره زنده می‌شود و آب که برگردد، زندگی نیز برمی‌گردد.

عباس، صیاد میان‌سال از جاده دارخوین، می‌گوید از زمانی که سطح آب پایین آمده، مجبور است تا کیلومترها قایقش را روی گل بکشد تا به نقطه‌ای برسد که آب هست.

در گذشته ماهی از کنار خانه می‌پرید، اما حالا باید به عمق تالاب رفت تا صیدی پیدا شود.

او از نبود نظارت مؤثر گلایه دارد و می‌گوید مسئولان تنها از ممنوعیت صید سخن می‌گویند، بی‌آنکه جایگزینی برای معیشت صیادان فراهم کنند.

با این حال، او هنوز دل از تالاب نبریده است و باور دارد شادگان بدون تالاب مانند بدن بدون خون است و حیات مردم با آب آن گره خورده است.

جاسم، صیاد جوان از روستای عبودی تازه ازدواج کرده و صیادی تنها منبع درآمد اوست، می‌گوید ۲ سال است که قایق اجاره می‌کند، اما هر بار با ضرر برمی‌گردد؛ بنگوس نیست و حمری هم کمیاب شده است.

وی از تاثیر مستقیم کم‌آبی بر زندگی مردم می‌گوید و معتقد است پایین آمدن سطح آب تالاب، کشاورزی و دامداری را نیز نابود کرده است.

جاسم می‌خواهد در شادگان بماند، اما به شرطی که مسئولان آب تالاب را مانند زندگی مردم جدی بگیرند.

تالاب شادگان امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند احیا و مدیریت منسجم است، مردمانی که نسل‌به‌نسل در کنار این پهنه آبی زیسته‌اند، اکنون با تورهای خالی به خانه بازمی‌گردند، اما هنوز امید را از دل آب جست‌وجو می‌کنند.

تجربه صیادان نشان می‌دهد که حفاظت از تالاب بدون تامین معیشت مردم بومی امکان‌پذیر نیست، سیاست‌های احیای تالاب باید همزمان با حمایت اقتصادی و ایجاد شغل‌های جایگزین برای صیادان پیش برود.

شادگان، اگر بار دیگر صدای قایق‌ها و پرواز پرندگانش را بشنود، نه فقط یک تالاب بلکه یک سبک زندگی را نجات داده است؛ سبکی که هنوز در چشمان خسته اما امیدوار صیادان موج می‌زند.

کابوس تیلاپیا در تالاب بین المللی شادگان

یک دهه پیش بود که ماهی تیلاپیا برای نخستین بار از رودخانه کارون سردرآورد، بعد از آن تالاب بین‌المللی شادگان هم به اشغال تیلاپیا درآمد، حالا اما کابوسی که کارشناسان نگرانش بودند، رنگ واقعیت گرفته و تالاب‌ شادگان جولانگاه این گونه مهاجم شده‌اند.

تیلاپیا یکی از ۱۰۰ گونه مهاجم شناخته شده در جهان و مهاجم‌ترین گونه آبزی است که با وجود جثه کوچک، به دلیل همه چیزخوار بودن، تکثیر زیاد، مقاومت بسیار نسبت به شرایط محیطی و کنترل دشوار، عرصه را بر گونه‌های بومی تنگ می‌کند و با نابودی آنها، یکه تاز زیستگاه می‌شود.

رییس اداره محیط زیست شادگان آتش سوزی در نیزارها را بلای تالاب عنوان کرد و گفت: متاسفانه برخی روستاییان بدلیل احتیاج به نی‌های سبز اقدام به آتش زدن نیزارها می‌کنند که این اقدام بلای جان تالاب شادگان شده است.

سیدمحمدحسن فقیه افزود: امکان بریدن نیزارها بدلیل شرایط خاص تالاب وجود ندارد و روستاییان برای استفاده از آنها اقدام به آتش زدن می‌کنند، کارگروه‌هایی برای جلوگیری از آتش زدن نیزارها تشکیل شده که امیدواریم در آینده مانع آتش سوزی در تالاب شود.

وی تکثیر ماهی تیلاپیا را باعث وضعیت بحرانی در تالاب بین المللی شادگان دانست و بیان کرد: ماهی تیلاپیا از نوع زیلی یک نوع ماهی مهاجم همه چیز خوار است که در تمام زیستگاه‌ها قدرت زیست داشته و علاوه بر تاثیر مخرب بر پوشش گیاهی موجب از بین رفتن سایر آبزیان نیز می‌شود.

رئیس اداره محیط زیست شادگان گفت: ماهی مهاجم تیلاپیا که اکنون به گونه ۸۰ درصد غالب تالاب‌ شادگان تبدیل شده، یکی از عوامل کاهش شدید تنوع زیستی در تالاب‌ها این استان است.

فقیه ادامه داد: ماهی‌های بنی، شبوط، کپور و رشتی در تالاب شادگان تکثیر و پرورش داده می‌شوند که از نوع ماهی بومی محسوب می‌شوند اما تکثر ماهی تیلاپیا پرورش ماهی‌های بومی را با خطر مواجه است است.

صید با شوکر؛ فاجعه‌ای خاموش در تالاب شادگان

شب‌هنگام، وقتی به وسعت تالاب شادگان نگاه می‌کنید، تعداد قایق‌هایی که با چراغ‌های روشن به دنبال صید با شوکر هستند، آنقدر زیادند که گویی به جای تالاب، با اسکله‌ای شلوغ یا مجموعه‌ای از فانوس‌های دریایی روبرو هستید.

این صحنه، اگرچه در نگاه اول شاید زیبا به نظر برسد، اما در واقعیت، کابوسی برای موجودات زنده زیر آب است.

رییس شیلات شادگان گفت: صید با شوکر، بدون هیچ تبعیضی، تمام ماهی‌ها چه کوچک و چه بزرگ و حتی سایر موجودات زنده آبزی را از بین می‌برد، جریان برق قوی منتشر شده در آب، سیستم عصبی آبزیان را مختل می‌کند و باعث مرگ یا فلج شدن آن‌ها می‌شود.

حتی تخم ماهی‌ها و لاروها نیز از این آسیب در امان نیستند و بدین ترتیب، نسل‌های آینده آبزیان نیز با خطر جدی مواجه می‌شوند.

سلمان امیری با بیان اینکه ماهی‌هایی که با این روش صید می‌شوند به دلیل شوک الکتریکی، دچار تغییر شکل و کجی بدن می‌شوند، افزود: گوشت این ماهی‌ها نیز آسیب می‌بیند، مصرف این ماهی‌ها به دلیل تغییرات شیمیایی ناشی از شوک، می‌تواند برای سلامتی انسان مضر باشد و عواقب نامعلومی به دنبال داشته باشد.

وی با اشاره به اینکه متأسفانه شاهد افزایش صید ماهی به واسطه شوکر برقی در تالاب شادگان هستیم، گفت:افراد سودجو به صورت فراگیر به‌جای استفاده از تور و دیگر وسایل مجاز همچنین برای سهولت در صید از شوک الکتریکی و شوکر برقی استفاده می‌کنند که این روش غیرقانونی منجر به از بین رفتن فرصت‌های شغلی بسیاری از صیادان قانونمند و کاهش درآمد صیادان محلی می‌شود.

امیری با اشاره به صید با الکترو شوکر بیان کرد: صید با الکترو شوکر سلامت و بهداشت مردم را در معرض خطر قرار می‌دهد و باعث کمیاب شدن و انقراض گونه‌های مختلف آبزی می‌شود، با این روش طی چند سال آینده نسل ماهی‌ها منقرض خواهد شد.

وی گفت: در تالاب شادگان بیش از هزار خانوار زندگی خود را تامین می‌کنند این در حالیست که بیش از صید با الکتروشوکر حدود ۶ هزار خانوار از طریق تالاب شادگان امرار معاش می‌کردند.

رییس شیلات شادگان توانمندسازی روستاییان محلی از نظر اقتصادی را از اهداف رهاسازی بچه ماهی در تالاب شادگان دانست و افزود: در چند سال گذشته این طرح با موفقیت انجام که در راستای کمک رسانی به اهالی روستاهای حاشیه تالاب موثر بود.

وی نوع ماهی‌های رها شده را از نوع برزم، بنی و گتام عنوان و بیان کرد: بچه ماهی‌های رها شده متناسب با محیط محلی شادگان است و در تلاش هستیم تا تالاب بین المللی شادگان محل امنی برای رشد و تکثیر بچه ماهی‌ها باشد.

امیری ادامه داد: سالانه حدود چهار هزار تن ماهی بومی از تالاب شادگان صید و به کشور عراق و بازار داخلی عرضه می‌شود.