قطره‌هایی که نباید خشک شوند
در شرایطی که بحران کم‌آبی به یکی از چالش‌های اساسی قرن بیست و یکم بدل شده، بهره‌گیری هوشمندانه از منابع آبی اهمیت دوچندان یافته است؛ دزفول به عنوان یکی از قطب‌های اصلی کشاورزی ایران، نقشی کلیدی در امنیت غذایی کشور ایفا می‌کند؛ اما تداوم این جایگاه به بازنگری در شیوه‌های مصرف آب، به‌کارگیری فناوری‌های نوین آبیاری و مدیریت پایدار منابع بستگی دارد.
آبی که به صورت غرقابی در زمین‌های کشاورزی رها می‌شود اگرچه برای تولید محصولات با ارزش کشاورزی مصرف می‌شود ولی در شرایط فعلی که بحران آبی همه جا را فرا گرفته و گفته می‌شود جنگ آب در راه است باید بیشتر موردتوجه قرار گیرد و به صورت دقیق مدیریت شود.
اکنون که مشکل کمبود آب یکی از بزرگترین معضلات برای کشاورزان در ایران و سراسر دنیا بوده و تابستان امسال به علت نبود آب مناسب اجازه کشت شلتوک در مناطق زیادی داده نشد با پیشرفت تکنولوژی، راه‌حل‌های مختلفی برای حل این بحران پیدا شده است.
یکی از کاربردی‌ترین راه‌ها، استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای است که به جای روش‌های سنتی آبیاری محصولات، مشکل خشکسالی و کمبود آب را در مناطق مختلف تا حد زیادی کاهش داده است؛ در این سیستم، آب به صورت قطره‌ای و به آرامی از سطح خاک به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به ریشه گیاه می‌رسد.
روش آبیاری قطره‌ای علاوه بر کاهش میزان آب مصرفی، روش مناسبی برای سهولت در فرآیند آبیاری زمین‌های کشاورزی است؛ این روش به عنوان یکی از روش‌های آبیاری نوین سیستم کشاورزی در باغ‌ها، مزارع صیفی‌جات، مزارع علوفه، جو و گندم، گلخانه‌ها و سیستم کشت هیدروپونیک (آب‌کشت) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به گفته رئیس بخش تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی صفی‌آباد، اگرچه منطقه دزفول به‌عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی کشور، به دلیل بهره‌مندی از رودخانه پرآب و باکیفیت دز و همچنین شبکه آبیاری و زهکشی پیشرفته، شناخته می‌شود با این حال، در سال‌های اخیر با چالش‌هایی در تامین آب مواجه بوده است.
منصور معیری که عمده فعالیتش در زمینه بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی، روش‌های آبیاری نوین و سازگاری با تغییرات اقلیمی در سطح گیاه و مزرعه متمرکز است، می‌گوید: طی سال‌های اخیر با چالش‌هایی از جمله کاهش بارندگی و طولانی‌تر شدن دوره‌های خشکسالی، کاهش محسوس دبی رودخانه، کاهش بارش در حوضه آبریز، افزایش دما و برداشت بی‌رویه از چاه‌ها در داخل و خارج از محدوده شبکه آبیاری روبرو بودیم که منجر به افت شدید سطح آبخوان و افزایش محدودیت‌های آب و خاک شده است.
لزوم تغییر الگوی کشت و کشت محصولات کم آب‌بر
این عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد دزفول به افزایش دما و به‌تبع آن افزایش تبخیر و تعرق از یک سو و جابه‌جایی بارش‌ها به خارج از فصل کشت از سوی دیگر اشاره می‌کند و می‌گوید: این شرایط، کشاورزی منطقه را که اغلب متکی به آب رودخانه دز و گاه آب زیرزمینی است، با تهدید جدی روبه‌رو کرده و لزوم تغییر در مدیریت آب و الگوی کشت را بیش از پیش آشکار کرده است.
وی بر ضرورت مدیریت یکپارچه و بهینه مصرف آب تاکید دارد و معتقد است باید بهره‌وری آب با افزایش کیلوگرم محصول در ازای هر مترمکعب آب از طریق اجرای سیستم‌های آبیاری مدرن و کم‌فشار ارتقا یابد؛ همچنین باید الگوی کشت تغییر یابد و کشت محصولات کم‌آب‌بر، با ارزش اقتصادی مناسب و سازگار با شرایط اقلیمی منطقه در عین تامین معیشت کشاورزان توسعه یابند.
معیری می افزاید: حجم آب تحویلی باید تنظیم شود و زمان‌بندی درست آبیاری براساس نیاز واقعی الگوی کشت بهروز شود و از فناوری‌های نوین مانند سنجش از دور، ایستگاه‌های هواشناسی مزرعه‌ای و سیستم‌های نرم‌افزاری برای تعیین دقیق نیاز آبیاری مزارع و باغ‌ها استفاده شود.
به گفته این پژوهشگر حوزه مدیریت منابع آب و آبیاری، تمامی سامانه‌های آبیاری متناسب با شرایط مزرعه، الگوی کشت و اقلیم قابل توصیه و استفاده بوده و به طور قطع نیازمند دانش فنی مربوط به خود هستند به‌عبارت دیگر، هر سامانه آبیاری باید در بستر مناسب خود طراحی، اجرا و به بهره‌برداری برسد.
البته باید بپذیریم که هر سامانه‌ای نقاط قوت و ضعف خاص خود را دارد و در این مبحث، نگاه صفر و یک یا سیاه و سفید وجود ندارد با این حال، استفاده از آبیاری‌ها و فناوری‌های نوین از جمله آبیاری قطره‌ای از ضرورت‌های انطباق با شرایط کنونی است.
صرفه جویی ۶۰ درصدی آب با استفاده از روش قطره‌ای آبیاری کشاورزی
آبیاری قطره‌ای روشی است که به اعتقاد این محقق حوزه مدیریت منابع آبی در صورت کاربرد و بهره‌برداری درست و فنی، موجب صرفه‌جویی در مصرف آب می‌شود چرا که آب به صورت مستقیم در اختیار ریشه گیاه قرار می‌گیرد و تلفات ناشی از تبخیر، رواناب و نفوذ عمقی به‌شدت کاهش می‌یابد به‌گونه‌ای که می‌تواند تا ۶۰ درصد نسبت به روش‌های سنتی در مصرف آب صرفه جویی کند.
به گفته او، با این روش کیفیت و کمیت محصول نیز افزایش و با تامین مستمر و به‌اندازه رطوبت موردنیاز ریشه، تنش آبی گیاه کاهش می‌یابد؛ درنهایت ضمن افزایش عملکرد، هزینه‌های نیروی کار آبیاری کاهش می‌یابد و چون کل سطح مزرعه یا باغ آبیاری نمی‌شود، نیاز به مبارزه با علف‌های هرز نیز کمتر می‌شود.
علاوه بر آن، کود و سموم به طور مستقیم به منطقه ریشه رسیده و ضمن استفاده بهینه از کود و سموم، از آلودگی سفره‌های آب زیرزمینی نیز جلوگیری می‌شود؛ این سیستم در خاک‌هایی که با روش‌های سطحی قابل کشت نیستند نیز قابل اجرا است.
تحقیقات چه می‌گویند؟
به گفته معیری، طرح‌های تحقیقاتی متعددی در ایستگاه‌های تحقیقاتی، شرکت‌های کشت و صنعت نیشکری و غیِر نیشکری و نیز مزارع کشاورزان پیشرو منطقه دزفول انجام شده است که طبق گزارش‌های ارائه‌شده، بخش عمده‌ای از تلفات آب در آبیاری‌های ابتدایی کشت‌های ردیفی اتفاق می‌افتد و با استفاده از روش‌های نوین آبیاری، علاوه بر صرفه‌جویی حدود ۵۰ درصدی آب، امکان کم‌آبیاری تا ۳۰ درصد متناسب با حجم آب موجود فراهم می‌شود.
براساس این تحقیقات، در محصولات سبزی و صیفی (مانند گوجه‌فرنگی و خیار)، استفاده از سیستم تیپ همراه با مالچ پلاستیکی، علاوه بر صرفه‌جویی حدود ۵۰ درصد آب، باعث کاهش بیماری‌های قارچی ناشی از خیس شدن برگ‌ها و یکنواختی بیشتر در برداشت محصول شده است.
در باغات مرکبات و نخیلات نیز آبیاری قطره‌ای علاوه بر صرفه‌جویی ۵۰ تا ۶۰ درصدی در مصرف آب، موجب افزایش کمیت و کیفیت میوه‌ها می‌شود.
در کشت نیشکر نیز تجربه جایگزینی آبیاری نشتی با سیستم قطره‌ای زیرسطحی آغاز شده است که نتایج آن در آینده نزدیک ارائه خواهد شد.
درنهایت به گفته این محقق حوزه مدیریت منابع آبی، استفاده از روش‌های هوشمندسازی آبیاری، بهره‌وری آب را به‌طور میانگین حدود ۲۰ درصد نسبت به شرایط مشابه افزایش داده است البته میزان صرفه‌جویی بسته به نوع کشت، خاک و شرایط اقلیمی حتی در طول یک سال متغیر است.
او با بیان اینکه استفاده از روش‌های نوین آبیاری الزاما به معنای کاهش برداشت از منابع آب نیست، می افزاید: گاه با افزایش سطح زیرکشت یا کشت محصولات پرآب‌بر، حتی با وجود آبیاری نوین، میزان برداشت آب کاهش نمی‌یابد ضمن اینکه به اصطلاح «با یک گل بهار نمی‌شود» و صرفه‌جویی در مصرف آب و کاهش فشار برداشت از منابع، مستلزم عزم و اراده همگانی و مشارکت همه کشاورزان و بهره‌برداران از بالادست آبخور رودخانه دز تا پایین‌دست رودخانه کارون بزرگ است که این امر با ایجاد و تقویت ساختارهای محلی و تشکیل شرکت‌های تعاونی تولید کشاورزی در زمینه تحویل و توزیع آب محقق می‌شود.
به گفته این محقق حوزه مدیریت منابع آبی کشاورزی، هزینه اجرای آبیاری قطره‌ای به نوع محصول (باغ یا زراعت)، توپوگرافی زمین، کیفیت تجهیزات، فاصله و نوع منبع آب بستگی دارد این در حالی است که آبیاری سنتی هزینه‌های بسیار سنگین و پنهانی برای دولت و دیگر اقشار جامعه به همراه دارد و در صورت محاسبه، به طور قطع استفاده از آبیاری مدرن صرفه اقتصادی بیشتری دارد.
آبیاری سنتی چه هزینه‌هایی برای کشاورزان، دولت و جامعه به همراه دارد؟
معیری ادامه می‌دهد: تخریب ساختمان خاک، فرسایش و کاهش حاصلخیزی آن، کاهش مداوم عملکرد محصول به‌دلیل تنش‌های ناشی از آبیاری بیش‌ازحد یا کم‌آبی، افزایش هزینه برق و سوخت در اراضی پمپاژی، شوری خاک و افت محصول در اثر آن از جمله هزینه‌های استفاده از روش سنتی آبیاری برای کشاورزان است از طرفی پرداخت یارانه سنگین برای انتقال، توزیع و تحویل آب و انرژی، هزینه‌های جبران کم‌آبی و آلودگی آب‌های برگشتی، خسارات ناشی از فرونشست زمین بر اثر برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها و تخریب محیط‌زیست نیز از جمله هزینه‌هایی است که استفاده از روش سنتی برای دولت به همراه دارد.
استفاده از روش سنتی غرقابی برای جامعه نیز هزینه‌های دارد که به گفته این محقق کشاورزی موجب کاهش امنیت غذایی، افزایش قیمت محصولات، مهاجرت اجباری از روستاها به شهرها، برهم خوردن توزیع جمعیتی کشور، بروز تنش‌های اجتماعی بر سر آب و تخریب غیرقابل بازگشت منابع طبیعی می‌شود.
برای حل بحران آب چه باید کرد؟
این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات صفی آباد دزفول آینده نگری را به کشاورزان توصیه و بقای کشاورزی و نسل‌های آینده را در گرو تغییر نگرش‌ها و روش‌ها می‌داند چراکه آب سرمایه ای محدود و روبه اتمام است.
استفاده از تجربه کشاورزان پیشرو منطقه در استفاده از این سیستم‌های آبیاری و تجهیز بخشی از زمین‌های کشاورزی به سیستم‌های آبیاری پیشرفته و مشاهده نتیجه اقدامات مورد تاکید معیری است؛ او می‌گوید: کشاورزان نباید سیستم آبیاری نوین را هزینه بدانند زیرا سرمایه‌گذاری پرسودی است که ظرف ۲ تا چهار سال از محل صرفه‌جویی در آب و انرژی و افزایش محصول باز می‌گردد؛ باید براساس منافع مشترک در سطح اراضی آبخور یک واحد یا منبع آب، تشکیل تعاونی‌های تولید و شرکت‌های محلی در دستور کار قرار گیرد.
ضرورت پشتیبانی فنی رایگان و مستمر از کشاورزان برای اجرای این طرح‌ها اهمیت زیادی دارد؛ این محقق در این باره با تاکید بر لزوم تشکیل تیم‌های فنی متشکل از مهندسان مجرب برای طراحی، اجرا و به‌ویژه بهره‌برداری درست طرح‌ها در مزارع می‌گوید: باید برای نمایش نتایج موفق، دوره‌های آموزشی و بازدیدهای میدانی برگزار شود.
بنا به گفته او، نظارت مستمر بر تولید و کنترل کیفیت تجهیزات سامانه‌های نوین آبیاری، ایجاد بازار مطمئن برای محصولات و خرید تضمینی محصولات تولید شده با استفاده از روش‌های کم آب بر و ارائه تسهیلات کم بهره و دوره تنفس چند ساله ضروری است.
استقبال ضعیف کشاورزان دزفول؛ فقط چهار هزار هکتار از اراضی کشاورزی آبیاری قطره‌ای است
برای اطلاع از آخرین وضعیت اجرای طرح آبیاری قطره‌ای دزفول، وضعیت را از مدیر جهاد کشاورزی این شهرستان جویا می‌شویم که بهروز قمرزاده در این باره می‌گوید: شهرستان دزفول دارای ۶۵ هزار هکتار اراضی آبی و ۲۵ هزار هکتار اراضی دیم است که آبیاری تحت فشار در چهار هزار هکتار آن معادل ۶ درصد اجرا شده است.
بنا به گفته او، این اقدامات از سال ۱۳۷۰ تاکنون انجام شده اند؛ ضمن اینکه برای اجرای طرح آبیاری تحت فشار یا قطره‌ای، از سال ۷۰ تا ۹۰ تسهیلات بانکی و از سال ۹۰ تاکنون کمک بلاعوض دولتی (۸۵ درصد) به کشاورزان ارائه شده است.
وجود شبکه آبیاری، وفور آب در منطقه، هزینه‌های زیاد سرمایه گذاری اولیه و مشکل تامین برق و حراست از تاسیسات به اعتقاد قمرزاده از دلایل استقبال نکردن کشاورزان از طرح آبیاری قطره‌ای است چراکه شهرستان دزفول دارای منابع آبی خوبی از جمله رودخانه دز، عجیرب، انهار سنتی و چاه‌های عمیق است.
او می‌افزاید: مشکلی برای تامین آب در اراضی آبخور شبکه دز وجود ندارد ولی مناطق دیم شامل سردشت و شهیون باوجود امکان کشت آبی با کمبود آب مواجه هستند زیرا کشت دیم در شهرستان در سال‌های خشکسالی در برخی موارد تا بالای ۸۰ درصد نیز خسارت دیده‌اند.
قمرزاده ضمن توصیه کشاورزان به استفاده از روش‌های کم آبیاری و آبیاری نوین(قطره‌ای) برای مدیریت منابع آب، کشت گیاهان کم‌آب‌بر پرهیز از کشاورزی در تابستان از آنها می‌خواهد الگوی کشت پیشنهادی جهاد کشاورزی را مدنظر قرار دهند و به پیشنهادات کارشناس مراکز جهاد کشاورزی در این خصوص توجه کنند.
او درخصوص برنامه مدیریت جهاد کشاورزی برای اجرای آبیاری قطره‌ای در این شهرستان می‌گوید: با توجه به اینکه بسیاری از اراضی کشاورزی دزفول از جمله سبزاب، سربیشه، کهنه و زاویه‌ها خارج از شبکه آبیاری دز واقع شده‌اند و هفت هزار هکتار وسعت دارند، اولویت جهاد کشاورزی شهرستان دزفول برای اجرای شبکه نوین آبیاری (آبیاری تحت فشار) در این اراضی است؛ از این میزان حدود ۵۰۰ هکتار از اراضی منطقه گورسفید در طرح ۵۵۰ هزار هکتاری مقام معظم رهبری جهت آبیاری نوین پیش بینی شده و بقیه اراضی در برنامه‌های آتی و با تامین اعتبار از محل اعتبارات ملی مورد مطالعه و اجرا قرار خواهند گرفت.
مدیر جهاد کشاورزی دزفول پیش بینی می‌کند که با توجه به طرح‌های در دست اجرای این مدیریت سالانه حدود ۵۰۰ هکتار به آبیاری‌های نوین افزوده شود.
اکنون که بحران بی آبی سراسر کشور را فرا گرفته و به علت کمبود آب، برخی روستاها از نعمت آب آشامیدنی نیز محروم هستند هر قطره آب از اهمیت بالایی برخوردار بوده و نیاز است در نحوه آبیاری کشاورزی به عنوان یکی از مهمترین مصارف منابع آبی تجدیدنظر شود تا نسل‌های آینده بیش از پیش با مشکل آب مواجه نشوند.
