اسراف مواد غذایی: معضل بزرگ اقتصادی و اجتماعی ایران
در کشور ما هر ساله معادل غذای ۱۸ میلیون نفر به سطل‌های زباله راه پیدا می‌کند. این واقعیت تلخ، تنها گوشه‌ای از داستان پُر غصّه اسراف مواد غذایی در کشور ماست. آمارها نشان می‌دهد سالانه ۳۵ میلیون تن مواد غذایی در ایران به هدر می‌رود؛ رقمی که معادل ۱۵ میلیارد دلار از سرمایه ملی است.
- چرخه معیوب اسراف در کشور
در حالی که بخش قابل‌توجهی از جامعه ما با چالش‌های معیشتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، روزانه شاهد دور ریختن حجم عظیمی از مواد غذایی هستیم. از نان‌های تازه‌ای که به‌دلیل خرید بیش از نیاز کپک می‌زنند تا میوه‌های رسیده‌ای که در انبارها فاسد می‌شوند. این چرخه معیوب، هر ساله هزینه‌های سنگینی را به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند.
- اعداد و ارقامی که هشدار می‌دهند
وقتی آمارها را کنار هم می‌چینیم، تصویر نگران‌کننده‌تر می‌شود. ۳۰ درصد نان‌های تولیدی کشور دور ریخته می‌شوند. نیمی از میوه‌ها و سبزیجات تولید شده هرگز به سفره‌های مردم نمی‌رسند و حتی محصولی مانند برنج نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ به‌طوری که ۱۰ درصد از برنج مصرفی کشور به هدر می‌رود. این هدررفت عظیم، تنها یک مسئله اقتصادی نیست. هر بار که مواد غذایی را دور می‌ریزیم، در واقع منابع ارزشمند آب، خاک، انرژی و نیروی انسانی را که صرف تولید آن‌ها شده‌است به هدر داده‌ایم.
دلایل هدررفت مواد غذایی: از مزرعه تا سفره
زنجیره تأمین مواد غذایی مانند یک پازل پیچیده است که هر قطعه آن باید با دقت و ظرافت در جای خود قرار گیرد. اما در ایران، این زنجیره در نقاط مختلف دچار گسستگی‌هایی است که منجر به هدررفت قابل توجه مواد غذایی می‌شود.
-
چالش‌های مرحله تولید: وقتی محصول هنوز در مزرعه است
چرخه نابودی مواد غذایی در کشور ما از همان مزرعه آغاز می‌شود. جایی که کشاورز با امید فراوان بذر می‌کارد، اما به‌دلیل محدودیت‌های فنی و زیرساختی، بخش قابل توجهی از محصول را از دست می‌دهد. آمارها نشان می‌دهد که ۲۵ تا ۳۰ درصد محصولات کشاورزی حتی پیش از رسیدن به بازار در همین مرحله از بین می‌روند.
- روش‌های نادرست کشاورزی: ریشه مشکل
کشاورزی را در نظر بگیرید که سال‌ها با روش‌های سنتی کار کرده است اما ناگهان باید با چالش‌های مدرن کشاورزی روبه‌رو شود. استفاده نادرست از سموم شیمیایی، آبیاری غیراصولی و عدم رعایت استانداردهای علمی کشت، همگی دست‌به‌دست هم می‌دهند تا محصول نهایی کیفیت مطلوب را نداشته باشد.
- معضل بسته‌بندی: زخمی که التیام نمی‌یابد
حتی محصولاتی که از مرحله کاشت و داشت به سلامت عبور می‌کنند، در مرحله برداشت و بسته‌بندی با چالش‌های جدی مواجه می‌شوند. بسته‌بندی‌های نامناسب و غیراستاندارد، مانند زخمی باز بر پیکر محصولات کشاورزی عمل می‌کنند. میوه‌ها و سبزیجات تازه، که حساس‌ترین محصولات کشاورزی هستند بیشترین آسیب را از این ناحیه می‌بینند.
- برداشت ناصحیح: آخرین ضربه
در مرحله برداشت، استفاده از ابزارهای نامناسب و شیوه‌های غیراصولی، ضربه نهایی را به محصول وارد می‌کند. محصولی که ماه‌ها برای رسیدن به مرحله برداشت زمان صرف کرده، گاه در عرض چند ساعت و تنها به‌دلیل عدم رعایت اصول صحیح برداشت از بین می‌رود یا کیفیت خود را از دست می‌دهد.
-
معضل توزیع: وقتی زنجیره سرما شکسته می‌شود
پس از عبور از مرحله تولید، محصولات کشاورزی و مواد غذایی با چالش بزرگ دیگری روبه‌رو می‌شوند: توزیع. این مرحله که باید پل ارتباطی میان تولیدکننده و مصرف‌کننده باشد، متأسفانه به یکی از نقاط بحرانی هدررفت مواد غذایی تبدیل شده است.
- حمل و نقل: مسیری پر از دست‌انداز
جاده‌های ناهموار و کامیون‌های فرسوده، ترکیبی خطرناک برای محموله‌های غذایی هستند. وقتی یک کامیون حامل گوجه‌فرنگی از مزارع جنوب کشور به‌سمت پایتخت حرکت می‌کند، به‌خاطر نبود سیستم‌های خنک‌کننده استاندارد و جاده‌های نامناسب، گاه تا ۴۰ درصد محموله را خود به ضایعات تبدیل می‌کند.
- چرا به سردخانه نیاز داریم؟
در دنیای امروز که تقاضا برای مواد غذایی تازه و باکیفیت روز به‌روز افزایش می‌یابد، نقش سردخانه‌ها در حفظ امنیت غذایی جوامع پررنگ‌تر از همیشه شده است. مطالعات نشان می‌دهد کشورهایی که از شبکه گسترده سردخانه‌ای برخوردارند، توانسته‌اند میزان اسراف مواد غذایی را تا ۴۰ درصد کاهش دهند. این در حالی است که در ایران به‌دلیل کمبود زیرساخت‌های سردخانه‌ای، سالانه میلیاردها تومان از سرمایه ملی در قالب مواد غذایی فاسدشده از بین می‌رود.
- سردخانه چیست؟
در سردخانه ها، عواملی مانند دما، رطوبت، جریان هوا و حتی ترکیب گازهای محیطی به‌صورت هوشمند تنظیم می‌شوند تا هر ماده غذایی در بهترین شرایط ممکن نگهداری شود. هر ماده غذایی نیازمند شرایط نگهداری خاص خود است. برای مثال، سیب‌زمینی در دمای ۷ تا ۱۰ درجه سانتی‌گراد و رطوبت ۹۰ تا ۹۵ درصد بهترین ماندگاری را دارد، درحالی‌که گوشت تازه به دمای منفی ۱۸ درجه نیاز دارد.
برای اطلاعات بیشتر مقاله " سردخانه چیست؟ " را مطالعه کنید.
- چالش فروش: وقتی عرضه و تقاضا هماهنگ نیستند
در نقطه پایانی زنجیره توزیع، یعنی فروشگاه‌ها و بازارها، داستان دیگری در جریان است. عرضه بی‌رویه محصولات بدون توجه به میزان تقاضا، چیدمان نامناسب و بی‌توجهی به تاریخ انقضا، همگی دست‌به‌دست هم می‌دهند تا بخش دیگری از مواد غذایی راهی سطل‌های زباله شوند و به‌خاطر همین است که بسیاری از فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌خاطر نزدیک شدن به تاریخ انقضا، بخش زیادی از محصولات لبنی و پروتئینی خود را با تخفیف ویژه عرضه و یا دور می‌ریزند. این در حالی است که با برنامه‌ریزی دقیق‌تر در زنجیره توزیع، می‌توان از این هدررفت جلوگیری کرد.
-
عادات مصرف: چرا غذا را هدر می‌دهیم؟
هدررفت مواد غذایی در زنجیره تأمین غذا از مزرعه تا سفره اتفاق می‌افتد، اما آخرین حلقه این زنجیره - یعنی مصرف‌کنندگان - نقش قابل توجهی در این هدررفت دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد عوامل فرهنگی و رفتاری در مرحله مصرف، بخش مهمی از این مشکل را تشکیل می‌دهند.
فرهنگ اسراف در مناسبت‌ها و مهمانی‌ها، به‌ویژه در ایام نوروز و ماه مبارک رمضان باعث تهیه بیش از نیاز غذا می‌شود که بخش زیادی از آن مصرف نشده و دور ریخته می‌شود. همچنین بسیاری از خانواده‌ها به‌دلیل نداشتن برنامه‌ریزی صحیح، بیش از نیاز خود خرید می‌کنند که این امر باعث اسراف حجم بیشتری از مواد غذایی می‌شود. ناآگاهی از شیوه‌های صحیح پخت و نگهداری غذا نیز مزید بر علت شده و میزان هدررفت را افزایش می‌دهد. برای کاهش این مشکل، برنامه‌ریزی دقیق خرید، آموزش روش‌های صحیح نگهداری مواد غذایی و تغییر الگوهای فرهنگی ضروری به نظر می‌رسد.
راهکارهای کاهش هدررفت مواد غذایی: از فرد تا جامعه
کاهش اسراف مواد غذایی نیازمند عزم ملی و مشارکت همه‌جانبه است. هر یک از ما - چه در سطح فردی و چه در قالب نهادهای اجتماعی - می‌توانیم نقشی مؤثر در کاهش این معضل ایفا کنیم. در سطح فردی، تغییر عادات غذایی و آموزش روش‌های صحیح نگهداری مواد غذایی می‌تواند تأثیر چشمگیری داشته باشد. خانواده‌ها نیز با برنامه‌ریزی دقیق خرید، پخت غذا به‌اندازه نیاز و استفاده خلاقانه از باقی‌مانده غذاها می‌توانند به این حرکت کمک کنند.
اما مهم‌ترین اقدامات باید در سطح کلان و زیرساختی انجام شود. همان‌طور که آمارها نشان می‌دهد، سرانه فضای سردخانه‌ای در ایران (۰.۱۶ مترمکعب به‌ازای هر نفر) کمتر از یک سوم استاندارد کشورهای توسعه‌یافته (۰.۴۹ متر مکعب) است. توسعه شبکه سردخانه‌ای کشور می‌تواند تا ۴۰ درصد از میزان هدر رفتن مواد غذایی جلوگیری کند.
تصویب قوانین حمایتی برای توسعه زیرساخت‌های سردخانه‌ای، ایجاد مشوق‌های مالیاتی برای کسب‌وکارهای فعال در حوزه کاهش ضایعات غذایی و الزام فروشگاه‌های زنجیره‌ای به اهدای مواد غذایی با تاریخ انقضای نزدیک به بانک‌های غذا، از جمله اقدامات ضروری در سطح سیاست‌گذاری است.
