طی چند سال گذشته فعالیت‌های انسانی و بعضاً طبیعی و اقلیمی، ناهنجاری‌های زیست محیطی بسیاری را  در عرصه منابع‌طبیعی کشور  به وجود آورد؛ همین عامل سبب شد علاوه بر آسیب‌های چشم‌گیر به منابع آب و خاک، تبعات اقتصادی، اجتماعی و تهدیدات جدی برای ادامه زندگی و مهاجرت انسان‌ها به همراه داشته باشد.

به طور حتم در این شرایط یکی از مناسب‌ترین روش‌ها، مدیریت منابع آب و خاک حوزه از طریق آبخیزداری وآبخوانداری است که با گذشت بیش از شش دهه از آغاز فعالیت آبخیزداری هنوز اهمیت و ضرورت آن برای مردم و مسؤولان به خوبی روشن نشده است و با توجه به اعتبارات دهه‌های گذشته همچنان شاهد  تخریب منابع آب و خاک کشور هستیم به طوری که میلیاردها متر مکعب آب تولید شده در حوزه‌های آبخیز تبدیل به سیلاب و روان آب شده  و از دسترس ما خارج می‌شوند.

همچنین با استفاده غیر اصولی از سفره های آب زیرزمینی و آبخوان‌ها شاهد کاهش تراز آب در سفره‌های زیر زمینی هستیم که برای جبران این کسری شاید به چندین برابر سالهایی که  آب برداشت کردیم  به زمان نیاز داریم  تا این مخازن آب زیرزمینی احیا شود.
به منظور بررسی حوزه آبخیزداری و تاثیر آن در حفظ منابع آب و خاک استان با معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خوزستان به گفت‌وگو نشستیم آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی فارس با «مهراج خائیز» است.

  نبود پوشش گیاهی مناسب و پایدار، بهره برداری بی‌ رویه از آب و خاک، تخریب عرصه‌های جنگی و مراتع از عوامل مهم و عمده فرسایش خاک در استان هستند که به وسیله عوامل  انسانی و طبیعی (خشکسالی)  شاهد ادامه این رویه هستیم، در صورت ادامه این رویه چه آینده‌ای در انتظار منابع آب، خاک و پوشش گیاهی  استان است؟

 کشور ما جزو چند کشور اول در بحث فرسایش خاک است و استان خوزستان تقریبا رکوردار فرسایش خاک در کشور است.

به منظور تشکیل یک سانتی متر خاک مناسب (خاک زراعی) نیاز به زمان معادل 700 تا یک هزار سال است که بی توجه به این شرایط اقدام به با بهره‌برداری غیر اصولی از عرصه های منابع طبیعی  می‌کنیم، اگر دنبال ‌توسعه هستیم، توسعه باید پایدار باشد اما ما با استفاده غیر اصولی و  اصرار بر ادامه این شیوه های غلط در صدد  توسعه هستیم که دراین صورت برای آیندگان چیزی نخواهند ماند.

سالانه به طور متوسط  بالغ بر  18 تن فرسایش خاک در هر هکتار  اتفاق می‌افتتد، که این خاک غنای بسیار بالایی در بحث کشاورزی دارا می باشد،که به راحتی در حال از دست دادن آن می باشیم .

  به لحاظ جغرافیایی قسمت عمده خاک‌های فرسایش شده در کجا قرار دارند؟

  بخشی از این خاک‌ها در بعضی از حوزه‌های مشرف بر سدها  است که این رسوب یا فرسایش ایجاد شده،  پشت  مخازن سدها تله اندازی می‌کند و عمر مفید سدها را که سرمایه های ملی کشور است را به شدت کاهش می‌دهد، آبخیزداری در این حوزه می‌تواند ورود کند و  میزان فرسایش خاک را کاهش دهد.

 حوزه آبخیزداری در بحث جلوگیری از رسوب و فرسایش خاک پشت سدها ورود کرده است؟

  یکی از دلایل عمده‌ای که سبب شده است طول عمر سدها به عنوان سرمایه‌های ملی کم شود عدم انجام عملیات آبخیزداری در بالا دست است، یعنی اگر طرح‌های مطالعاتی و اجرایی در گذشته را بررسی کنید متوجه می‌شوید که پیش از احداث سد باید در عرصه‌های بالا دست آن فعالیت‌های آبخیزداری انجام شود.

با انجام عملیات آبخیزداری در بالا دست  سدها زمان تمرکز سیلاب را افزایش یافته و با کنترل سرعت و شدت جریان از فرسایش خاک و سرازیر شدن رسوب به مخازن سدها جلوگیری به عمل می‌آید.

 بخش آبخیزداری برای جلوگیری از هدر رفت منابع آب و خاک همچنین فرسایش این دو عنصر مهم چه کارهایی را انجام داده است؟

  در بخش آبخیزداری و آبخوانداری به منظور مدیریت حوزه های آبخیز، بیش از 50 نوع فعالیت اجرایی و مدیریتی  با هدف  جلوگیری از فرسایش خاک و کنترل سیلاب انجام می‌شود.

مقام معظم رهبری نیز با وجود تنگناهای مالی موجود در کشور به منظور تامین منابع اعتباری مورد نیاز در بخش آبخیزداری استان اجازه برداشت از صندوق توسعه ملی را دادند همین امر سبب شد  روح تازه‌ای در کالبد  آبخیزداری کشور دمیده شود و شاهد اجرای پروژه‌های متعدد مطالعاتی و اجرایی  در سطح استان نیز باشیم .

در سال گذشته با اختصاص مبلغ 250 میلیارد ریال در 11 حوزه آبخیزداری با مساحتی بیش از 70 هزار هکتار انواع فعالیت‌های آبخیزداری را در دست اجرا داشتیم که  با پیشرفت فیزیکی صدرصد تمام تعهدات خود را طبق مصوبات انجام دادیم و به بهره برداری رسید.

امسال نیز با  ادامه عنایات رهبری مبلغ 400 میلیارد ریال به انجام پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری استان اختصاص داده شد که بر اساس تقسیمات داخلی مبلغ 800 میلیارد ریال از این مبلغ به کار مطالعات و مابقی اعتبارات به فعالیت اجرایی آبخیزداری اختصاص داده شد.

  کدام فعالیت‌ها؟

  امسال در بحث کنترل سیلاب  پروژه‌هایی از قبیل  احداث بندهای خاکی ، سنگی ملاتی، بتن غلتکی که متد جدیدی در کشور است در دست اجرا داریم، همچنین پروژه‌های  بندهای خشک‌چین در سرشاخه‌ها، بندهای گابیونی، پروژه‌های بیولوژیک و بیومکانیک جهت کنترل فرسایش و رسوب در حال انجام است، پروژه‌های بیولوژیک و بیومکانیک با هدف توانمندسازی جوامع محلی و  بهبود وضعیت معیشتی بوده  و یکی از روشهای مشارکت و همراه کردن مردم  در حفظ عرصه های منابع طبیعی است .

  گفته می‌شود آبخیزداری خوزستان اولین استان در  کشور است که تکنولوژی بتن غلتکی به مرحله اجرا رسانده است در این مورد توضیح می‌دهید؟

  این روش با هدف کنترل فرسایش و تله‌اندازی رسوب در حوزه سد کرخه انجام شده و یا در حال اجراست و نسبت به سایر پروژه های مشابه از جمله  بندهای خاکی ،  استحکام و پایایی بیشتری دارد،  چرا که مصالحی که در آن استفاده می‌شود از اختلاط مصالح محلی به همراه سیمان و با تراکم با غلتک در لایه های متعدد انجام می‌شود که دوام سازه را بیشتر و نیاز به مرمت سازه را بسیار کاهش می‌دهد .

امسال پروژه‌ها را در 18 حوزه آبخیز که تعدادی از آنها با دیدگاه حفاظت از عرصه‌های جنگلی در شهر های  شمالی و شمال شرقی  استان در 125 هزار هکتار  شامل شهرهای: اندیمشک، دزفول، مسجدسلیمان، لالی، اندیکا، باغملک، ایذه، امیدیه، بهبهان، رامهرمز، شوش و شوشتر را در دستور کار  قرار دادیم.

  این پروژه‌ها در  مناطق مستعد سیلاب مثل مناطق حوزه کرخه و کارون اجرا شد؟

  قطعاً طرح این سوال با توجه به ذهنیت ما از سیل اخیر است، خروجی آب از  چند استان بالا دست  سبب طغیان رودخانه  در خوزستان شد که این طغیان  از ظرفیت موجود رودخانه بیشتر بود و سبب سرریز شدن آنها شد.

دلایلی مانند تعرض به حریم رودخانه، عدم  لایروبی رودخانه و... طی دو دهه خشکسالی از عوامل مهم این سیلاب است و شاید مردم و حتی مسؤولان فراموش کردن که آب جاری در رودخانه ها  متناسب با ظرفیت و دوره بازگشت لازم , نیاز به یک بستر مناسب جهت عبور  دارد.
در حالی که در دهه هفتاد در حوزه کرخه دبی‌های بیشتر از سیلاب امسال داشتیم اما مشکلی برای استان به وجود نیامد؛ سیلی که امسال رخ داد منشا روان آب تولیدی حوزه های آبخیز استان نبود بلکه  ناشی از تولید روان آب  از حوزه‌های استانهای  بالادست  بوده که کنترل آن در  استان خوزستان با وضعیت و ظرفیت رودخانه ها غیر ممکن بود.

برای مقابله با خشکسالی نیاز به  عزم ملی داریم  و یک دستگاه اجرایی یا  اداره و یا  سازمان جنگل‌ها  به تنهایی نمی‌تواند  از پَس آن برآید.

  متاسفانه در کشور تا حدودی شاهد بخشی نگری  هستیم به این صورت اگر جایی مشکلی به وجود بیاید تمام تمرکز به آن سمت می‌رود و توجه به قسمت‌های دیگر کم می‌شود.

چند سال گذشته توجه مسؤولان و اعتبارات به سمت ریزگرد رفت اما امسال به سمت رفع مسائل ناشی از سیل! در حالی که در اقلیم خشک و نیمه خشک همیشه این اتفاقات طبیعی را باید پیش‌بینی و مدیریت کنیم.

معمولا خشکسالی با سیلاب توام می شود و این بحث اقلیمی است و جایی که خشکسالی باشد بارش‌ها پراکنش خوب ندارد و در بازده زمانی کوتاه می‌بارند، از نظر علمی بیشترین سیلاب ها را در خشکسالی داریم چرا؟ چون پراکنش خوب نیست.

در زمانی که افکار عمومی به سمت حل مشکلات ریزگردها رفت اعتبارات به این بخش اختصاص داده شد اما پس از سیل ذهنیت‌ها تغییر کرد این در حالی است  که پروژه‌هایی که به منظور توسعه بیولوژیک ریزگرد تعریف و اجرا کردیم نیاز به مراقب و نگهداری دارد و اعتبارات آن باید مستمر باشد.

 چنانچه بارندگی به حالت نرمال برسد باز نیاز به این اعتبارات داریم؟

  اعتبارات آبخیزداری هیچ وقت نباید متوقف شود اکنون در منطقه رکعت ایذه با موسسه بین‌المللی جایکا ژاپنی همکاری خوبی در اجرای  فعالیت‌های آبخیزداری داریم و حتی ژاپنی ها که در بحث آبخیزداری در دنیا پیشرو هستند می گویند: نباید این حوزه متوقف شود،  ما ادعا نمی‌کنیم که کار آبخیزداری در حوزه هایمان  تمام شده بلکه باید پایدار و مستمر باشد،  باید نقشه راه داشته باشم و بخش خصوصی  و مردم باید پای کار بیاید.

 با توجه به سیل اخیر می‌توان گفت سفره‌های زیرزمینی پُر شده است و زمین‌ها به میزان کافی آبیاری شده است؟

 مگر به یک  نهال در تابستان تا چند ساعت می‌توان آب نداد؟ متوسط تبخیر در استان ما بالغ بر 3 هزار میلیمتر است علاوه بر این درجه دما در سایه تا 50 درجه و در آفتاب 70 درجه می‌رسد، ضمن اینکه براساس مطالعات صورت گرفته  درفاصله  7 تا 10  روز و بین سه تا 5 سال آبیاری نهال‌ها باید صورت بگیرد و این در شرایطی  است که خاک کیفیت داشته باشد در حالی در برخی عرصه خاک مناسب نیست که طبعاً سفره های آب زیر زمین شور و قابلیت رشدی برای نهال بسیار سخت می‌کند.