پرندگان از دیرباز جای خود را در فرهنگ، مذهب، شعر و موسیقی باز کردند و حتی در چند سال گذشته وارد خانه انسان ها شده اند و به عنوان همدم خودشیرینی می کنند، تاکنون حدود ۱۰ هزار گونه پرنده در دنیا شناسایی شده است، البته کارشناسان معتقدند که به همین تعداد گونه هنوز شناسایی نشده اما مساله این است که همین تعداد هم از گزند انسان در امان نمانده اند به طوری که توسعه زندگی شهرنشینی و صنعتی موجب شده که در سه تا چهار قرن گذشته ۱۲۰ تا ۱۳۰ گونه پرنده از بین برود، حتی امروزه با وجود آگاهی نسبت به اهمیت حفاظت از گونه های زیستی اما هزار و ۲۰۰ گونه از پرندگان در روند تهدید انقراض قرار دارند.
مسائلی مانند خشک شدن تالاب ها، افزایش رسوبات و فاضلاب ها و ورود آنها به رودخانه ها و تالاب ها، تغییرات اقلیمی و شکار بی رویه برخی از اصلی ترین عوامل تهدید حیات پرندگان است؛ در این میان تعداد زیادی از پرندگان مهاجر هستند که برای زمستان گذرانی به راه های دور پرواز می کنند که بررسی های بین المللی نشان می دهد شرایط پرندگان مهاجر مناسب نیست و خطرات زیادی به ویژه کاهش آب و از بین رفتن تالاب ها آنها را تهدید می کند.
در مجموع وضعیت سرشماری و حال و روز پرندگان نشان از وخامت اوضاع این گونه‌ها دارد بر این اساس دنیا به فکر نجات پرندگان برآمد و در راستای توافقنامه پرندگان مهاجر آبزی آفریقا - اوراسیا از سال ۲۰۰۶ میلادی دومین شنبه ماه می ( امسال ۱۴ می برابر با ۲۴ اردیبهشت ماه ) را به منظور افزایش توجه جهانی به مقوله پرندگان مهاجر و اهمیت آن به عنوان روز جهانی پرندگان مهاجر اعلام کرد و هر سال نیز به فراخور شرایط شعاری برای این روز انتخاب می شود که شعار امسال آب؛ حفظ حیات پرندگان تعیین شده است.
تقریبا بیشتر پرندگان مهاجر برای طی کردن مسافت طولانی مهاجرت و نفسی تازه کردن در مسیر و در نهایت در مقصد، به آب وابسته اند، در مسیر پرواز وجود رودخانه ها، تالاب ها، حتی نهرهای جاری کوچک برای تغذیه و تجدید قوای آنها نقش حیاتی دارند بنابراین اگر این حوضه های آبی از بین بروند زندگی این پرندگان هم با تهدید جدی مواجه می شود، اتفاقی که امروزه آنرا در کشور خودمان می بینیم.
چند سالی است که شاهد خشک و یا کم آب شدن تالاب هایی مانند بختگان، گاوخونی، ارومیه، پریشان و میقان که محل اصلی جوجه آوری و مقصد نهایی زمستان گذرانی پرندگان مهاجرند هستیم، البته بخشی مربوط به تغییر اقلیم و بخشی هم دخالت های انسانی و برداشت بی رویه منابع آبی است که ادامه این روند می تواند حیات پرندگانی مانند قوی فریادکش در تالاب سرخرود، کاکایی بندر انزلی، حواصیل تالاب‌های چهار محال و بختیاری، لک‌لک سفید دریاچه زریوار، پلیکان جزیره آشوراده، خروس کولی سفید سیاه دریاچه ارومیه، عروس غاز تالاب های مهاباد و بکلان تالاب میانکاله را با تهدید مواجه کند و زادآوری این گونه ها تحت تاثیر این عوامل قرار گیرد.
متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی درباره وضعیت تالاب های کشور و ارتباط آنها با حیات پرندگان مهاجر گفت: امروزه بخش های قابل توجهی از تالاب های کشور با مشکل کم آبی روبرو است به ویژه تالاب هایی که در مرکز کشور واقع شده اند مانند تالاب های استان فارس و خوزستان که حداقل در مقاطعی از سال کم آبی آنها به شدت آزار دهنده می شود، علاوه بر آن برخی از تالاب ها مدت های زیادی است که آبگیری نشده اند، مانند تالاب گاوخونی، پریشان و برخی مانند تالاب بختگان فارس کمتر آبگیری شدند، همچنین برخی تالاب ها مانند میقان در اراک هم همین مشکل را دارند.
علی ارواحی افزود: البته در چند سال اخیر علاوه بر کم آبی تالاب های مرکزی، تالاب های نوار ساحلی هم گرفتار کم آبی شده اند، تالاب هایی که در گذشته کمتر مشکلشان کم آبی بود اما در چند سال اخیر به علت همزمانی دو اتفاق یکی تامین نشدن حقابه آنها از بالادست و دیگری پسروی آب دریای خزر ، شرایط سختی را می گذرانند، برای نمونه تالاب میانکاله الان حداقل ۳۰ درصد وسعت خود را از دست داده است یا تالاب انزلی با مشکل جدی کم آبی و ورود فاضلاب روبرو است، از طرف دیگر امسال تالاب های استان گلستان مانند گمیشان، آلاگل و آلماگل هم دچار مشکل شدند بنابراین اکنون مهمترین مشکلی که تالاب های ما با آن روبرو هستند کم آبی و عدم تخصیص حقابه مورد نیاز آنها است، البته برخی تالاب ها علاوه بر کم آبی با مشکلات دیگری مانند ورود آلاینده ها و تغییر کاربری اراضی روبرو هستند.
وی اظهار داشت: کشور ما در مسیر دو کریدور اصلی مهاجرت پرندگان قرار دارد یکی کریدوری که از آسیای میانه به سمت خاورمیانه و کشور ما امتداد پیدا می کند و مشخصا تالاب های ساحلی در شمال کشور درگیر این مسیر هستند، البته تالاب های واقع در استان آذربایجان غربی، شرقی، فارس و خوزستان و حتی تالاب ها در خط ساحلی جنوب کشور نیز در این مسیر مهاجرت قرار گرفته اند و پرندگانی که از مناطق سردسیر سیبری و اروپایی برای زمستان گذرانی در این کریدور قرار می گیرند؛ بسته به شرایطشان در تالاب های این مسیر فرود می آیند و در نهایت از کشور ما خارج می شوند و در مسیر برگشت نیز دوباره از همین تالاب ها عبور می کنند، کریدور دیگری که پرندگان از آن عبور می کنند و از کشور ما می گذرد کریدور اورآسیایی - آفریقایی است که پرندگان دراین کریدور از مناطق استوایی به سمت مناطق معتدل تر می آیند.
وی تاکید کرد: با توجه به موقعیت جغرافیایی، کشور ما در مسیر این دو کریدور قرار گرفته و تالاب ها هم میزبان پرندگان مهاجر در این مسیرها هستند، در واقع تالاب ها به علت داشتن پوشش گیاهی غنی و از طرف دیگر چون پهنه های آبی هستند که می توانند مواد غذایی و شرایط حیات را برای پرندگان تامین کنند، از مهمترین زیستگاه های پرندگان مهاجر محسوب می شوند.
ارواحی ادامه داد: اما در چند سال اخیر اتفاقی که در کشور ما به واسطه خشک شدن تالاب ها رخ داده این است که این زیستگاه های ارزشمند برای پرندگان با مشکل روبرو شده اند، مثلا گزارشی از استان گلستان نشان می دهد که امسال میزان پرندگان مهاجری که به این استان می آمدند به یک سوم کاهش یافته است که علت آن خشک و کم آب شدن برخی تالاب های استان از جمله آلاگل، آلماگل، گمیشان و میانکاله است.
کشور ما در مسیر دو کریدرو اصلی مهاجرت پرندگان یکی کریدور آسیای میانه به سمت خاورمیانه و دیگری کریدور اورآسیایی - آفریقایی است که سالانه هزاران بال پرنده از آنها عبور کرده و در تالاب های کشور مامن می گیرند
وی افزود: وقتی که پرندگان مهاجر یک پهنه آبی را به طور معمول به عنوان زیستگاه انتخاب می کنند، از دست برود به طور معمول در جستجوی پهنه آبی جایگزین می گردند، در این روند یک نگرانی وجود دارد اینکه ممکن است در مسیر جستجو منابع غذایی موجود جوابگوی نیازشان نباشد، پرندگان مهاجر به طور معمول قبل از آغاز مهاجرت سعی می کنند میزان مواد غذایی کافی را جذب کنند تا بتوانند این مسیر را تکمیل کنند حال اگر آن خط سیری که به طور معمول می رفتند از دست برود؛ تا بخواهند پهنه بعدی را پیدا کنند خطری که وجود دارد این است که به دلیل کمبود مواد غذایی تلف شوند.
ارواحی ادامه داد: علاوه بر این، خطر دیگری که وجود دارد این است که بعضا ممکن است پهنه آبی را انتخاب کنند که ممکن است یکی از مهمترین مشکلاتش بحث شکار باشد، بنابراین از دست رفتن زیستگاه همیشگی و پیدا کردن تالاب جدیدی به عنوان زیستگاه جایگزین برای پرندگان، ریسک های زیادی به همراه دارد.
متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی تاکید کرد: در اینجا نکته مهمی که وجود دارد این است که وقتی یک پهنه آبی دچار استمرار در خشکسالی می شود ممکن است دیگر از مسیر مهاجرت پرندگان حذف شود یا دیگر شاهد کثرت حضور پرندگان نباشیم که این مساله جای تامل دارد.
وی اظهار داشت: در حالی داریم تالاب های خود را به علت کم آبی از دست می دهیم که حضور پرندگان مهاجر می تواند عاملی برای جذب گردشگر و طبیعت‌گرد باشد و برای مردم محلی منافع اقتصادی به همراه داشته باشد، در نتیجه وقتی تالابی کامل خشک می شود یا برای بازه زمانی نسبتا چند ساله ای خشک می شود، در واقع داریم یک فرصت اقتصادی برای مردم محلی را از دست می دهیم، نکته بعدی اینکه چرخه غذایی در آن اکوسیستم دچار اختلال می شود حال اینکه این تداخل چه پیامدهایی به همراه دارد را نمی توان از قبل پیش بینی کرد، فقط می دانیم که منابع غذایی پرندگان مهاجر از دست می رود که این می تواند حیات این پرندگان را به خطر بیندازد، از طرف دیگر ممکن است پرندگانی که منبع غذایی گونه های دیگر بودند از دست بروند و این چرخه همچنان ادامه یابد و در نهایت آن اکوسیستم را به همراه گونه های آن از دست بدهیم.
ارواحی درباره اینکه وقتی تالابی خشک می شود و پرندگان از آن منطقه به منطقه دیگری می روند چه تاثیری برروی اکوسیستم منطقه اول دارد؟ گفت: قطعا اختلال ایجاد می شود، مثلا در نظر بگیرید تالاب پریشان نزدیک ۲۰ سال است که خشک شده بنابراین عملا دیگر حضور پرندگان مهاجر را در آن پهنه ای که قبلا آبدار بوده و الان خشک شده، نداریم، یا تالاب گاوخونی که برای سال های طولانی است که خیلی کم آب است دیگر آن شرایط میزبانی گذشته را ندارد، البته پرندگان پهنه های آبی جایگزین را برای خود پیدا می کنند مثلا پرندگانی که به تالاب پریشان در استان فارس می رفتند حالا به سایر پهنه های آبی در استان می روند اما قطعا این تغییر در چرخه حیات اکوسیستم تالاب پریشان تاثیر خواهد گذاشت.
وی در پاسخ به اینکه این روند چه پیامدهایی به همراه خواهد داشت افزود: اینکه چه پیامدهایی می تواند داشته باشد پیش بینی و شناخت آن در کوتاه مدت کار سختی است اما به مرور زمان ممکن است آثاری را ببینیم که مثلا در منطقه گونه ای گیاهی یا جانوری به شدت افزایش یافته، یا شاهد طغیان آفت ها باشیم، برای همین تحلیل آن در کوتاه مدت دشوار است اما قطعا پیامدهای ناخوشایندی خواهد داشت.
وی تصریح کرد: پرندگان مهاجر زیستگاه ها یا پهنه های آبی را انتخاب می کنند که شرایط توپوگرافی مناسبی از لحاظ پوشش گیاهی غنی، منبع غذایی مناسب، شرایط مناسبی برای جوجه آوری و زادآوری داشته باشند، در واقع پرندگان مهاجر در انتخاب زیستگاه این فاکتورها را در نظر می گیرند که در این میان تالاب ها یکی از مهمترین اکوسیستم هایی هستند که این قابلیت ها را دارند بنابراین از دست رفتن این حوضه های آبی برابر با سرگردانی و کاهش جمعیت پرندگان مهاجر است.
تالاب پریشان نزدیک ۲۰ سال است که خشک شده بنابراین عملا دیگر حضور پرندگان مهاجر را در آن پهنه ای که قبلا آبدار بوده و الان خشک شده، نداریم، یا تالاب گاوخونی که برای سال های طولانی است که خیلی کم آب است دیگر آن شرایط میزبانی گذشته را ندارد.
متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی در ادامه به مشکلات دیگری که از کم آبی برای تالاب ها پیش می آید و دامن پرندگان را می گیرد اشاره کرد و گفت: همچنین همزمانی دو اتفاق یکی اینکه وقتی منابع آبی تالاب کم می شود و از طرف دیگر ورود منابع آلاینده به تالاب افزایش می یابد، موجب کاهش کارکرد خودپالایی تالاب می شود، در نهایت مواد سمی وارد شده افزایش می یابد، که این مساله می تواند تهدیدی برای حیات پرندگان باشد، مساله ای که یکی دو سال پیش در میانکاله با آن روبرو شدیم و تعداد زیادی پرنده را از دست دادیم، همچنین تالاب انزلی هم به شدت تحت تاثیر آلاینده ها قرار دارد که می تواند پرندگانی که از این کریدورها وارد کشور می شوند را تحت تاثیر قرار دهد.
