رهبر معظم انقلاب اسلامی در خصوص معضل ریزگردها در مناطق و استانهای غرب کشور، به صورت ویژه به دولت دستور داده و تأکید کردند که با تشکیل جلسه ای با حضور تمام مسؤولان مرتبط با موضوع، تدابیر اجرایی و تصمیمات عاجلی برای رفع این مشکل و حل معضل گرد و غبار شدید ناشی از ریزگردها اتخاذ شود.

درباره معضل ریزگردها باید به چند نکته اساسی اشاره کرد:

1. درگیر شدن کشورهایی از شمال آفریقا تا ایران و کشورهای همسایه با معضل ریزگردها نشان می دهد که این یک معضل زیست محیطی است.

2. با این معضل نباید برخورد سیاسی کرد و آن را به گردن دولت ها انداخت اگرچه برخی اقدامات می توانست در کاهش این موضوع نقش داشته باشد.

3. اگرچه از دولت نمی توان انتظار داشت این معضل را به صورت فوری حل نماید، چراکه باید با طی یک دوره طولانی مدت آن را برطرف کرد اما توقع مردم استان های درگیر با این معضل به ویژه استان خوزستان، همراهی و همدردی مسؤولان با آن ها و حضور فوری و فعال مسؤولان محیط زیست در استان بوده که توقعی به جا می باشد.

در این نوشتار سعی خواهیم کرد گزارشی در باره معضل ریزگردها و آخرین اقدامات انجام گرفته داشته باشیم.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در خصوص معضل ریزگردها در مناطق و استان های غرب کشور، به صورت ویژه به دولت دستور داده و تأکید کردند که با تشکیل جلسه ای با حضور تمام مسؤولان مرتبط با موضوع، تدابیر اجرایی و تصمیمات عاجلی برای رفع این مشکل و حل معضل گرد و غبار شدید ناشی از ریزگردها اتخاذ شود.

در این راستا، جلسه اضطراری برای رسیدگی به بحران هوای استان خوزستان به ریاست اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهور و با حضور شماری از اعضای هیأت دولت برگزار شد.

جهانگیری با اشاره به تأکیدات مقام معظم رهبری مبنی بر پیگیری و رسیدگی سریع به وضعیت هوای استان خوزستان، هدف از تشکیل این جلسه را تصمیم گیری برای اقدامات فوری در جهت مهار بحران ریزگردها و پیامدهای ناشی از گرد و غبار در استان خوزستان عنوان کرد و گفت: دولت برای رسیدگی و حل این موضوع هیچ محدودیتی در اعتبارات و منابع مالی قائل نیست.

معاون اول رئیس جمهور خاطرنشان کرد: مردم استان خوزستان باید بدانند که دولت و مسؤولین شرایط دشوار آن ها را درک می کنند و با تمام توان به دنبال راهکارهایی برای حل این مشکل هستند.

جهانگیری با تأکید بر اهمیت سلامت مردم استان خوزستان، از استاندار، ستاد مدیریت بحران کشور، سازمان حفاظت محیط زیست، جمعیت هلال احمر و سایر نیروهای امدادی خواست با حداکثر توان این موضوع را دنبال کنند.

معاون اول رئیس جمهور هم چنین از وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی خواست به عنوان نماینده ویژه رییس جمهور و با اختیارات کامل به همراه شماری از نمایندگان دستگاه های مرتبط، سفری به استان داشته باشند و از نزدیک وضعیت را بررسی کرده و گزارش آن را در اختیار دولت قرار دهند تا بر اساس نظر رییس جمهور محترم در خصوص آن تصمیم گیری شود.

در این جلسه که وزرای بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نیرو، نفت، راه و شهرسازی، رییس سازمان حفاظت محیط زیست، رییس ستاد مدیریت بحران کشور و رییس سازمان هواشناسی نیز حضور داشتند، مقتدایی استاندار خوزستان از طریق تماس تلفنی آخرین وضعیت هوای استان را برای اعضای جلسه تشریح کرد و با اشاره به آماده باش همگانی نیروهای امدادی و درمانی، گفت: گروه های امدادی و اورژانس استان آماده خدمات رسانی و کمک به مردم هستند و تا کنون چند نوبت، ماسک تنفسی و شیر در میان مردم توزیع شده است.

وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هم در این نشست با اشاره به آمادگی اورژانس بیمارستان ها و اورژانس های سیار در استان خوزستان، از سفر خود به این استان برای رسیدگی به وضعیت درمان و بررسی امکانات و تجهیزات پزشکی مورد نیاز خبر داد و اعلام کرد این وزارتخانه تمامی امکانات خود را برای رفع این مشکل به کار خواهد گرفت و هر کمبودی را در اسرع وقت برطرف خواهد کرد.

در این جلسه رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز از برگزاری جلساتی برای تعیین راهکارهایی در جهت رفع مشکل گرد و غبار در استان های غربی کشور خبر داد و گفت: تکالیف و وظایف هر دستگاه برای این موضوع مشخص شده و یک بسته پیشنهادی تدوین شده که در نخستین جلسه هیأت وزیران برای تصویب ارائه خواهد شد.

ابتکار افزود: با تهیه و نهایی شدن برنامه های کوتاه و بلند مدت دستگاههای اجرایی کشور در این زمینه و تخصیص بودجه لازم، نتیجه اقدامات انجام شده به صورت مرتب به اطلاع مردم خواهد رسید. رئیس سازمان هواشناسی نیز به ارائه گزارشی از پیش بینی وضعیت هوا در استان خوزستان پرداخت و از کاهش گرد و غبار و بازگشت شرایط عادی در این استان خبر داد.

  * گزارش وزیر بهداشت

از سوی دیگر، سید حسن هاشمی وزیر بهداشت که به عنوان نماینده رئیس جمهور عازم اهواز شده بود، در یادداشتی درباره ریزگردها تأکید کرد: نخستین نکته ای که در این مورد باید مورد توجه قرار گیرد آن است که شرایط آب و هوایی کشور تغییر کرده و به دلیل خشک سالی گسترده ای که از 25 سال قبل آغاز شده، اکنون 22 استان درگیر مسأله ریزگردها هستند. پس ما باید این وضعیت را بپذیریم و با همین شرایط کشور را مدیریت کنیم.

نگاه مسؤولان و مردم هر دو باید تغییر کند، با توجه به تغییر اکوسیستم باید برای سامان دادن منابع آبی کشور، کنترل آلاینده ها، برنامه ریزی کنیم و هموطنان هم باید با درک شرایط موجود، رفتار شهروندی مناسبی داشته باشند.

نکته دوم این که باور کنیم با سخنان احساسی و فرافکنی نمی توان این معضل را حل کرد. انجام کار علمی، سود جستن از دانش مشاوران کارآزموده و داشتن برنامه، تنها چاره است. با مردم هم البته باید صادقانه صحبت کنیم. آنچه بر افکار عمومی اثری نامطلوب برجای می گذارد، تبلیغات غیر واقع و عدم انعکاس حقایق است.

در این سفر به خوبی می شد دید که بخش زیادی از ریزگردها از سمت عراق وارد کشور می شود. البته آن ها هم در مذاکرات اظهار کردند به خاطر فعالیت های سدسازی همسایه شمالی شان با خشک سالی مواجه شده اند.

هاشمی به جلسات برگزار شده در خوزستان جهت بررسی مشکل ریزگردها اشاره کرد و گفت: منشاء ریزگردها اکثرا مربوط به خارج از مرزهاست. کویت، امارات، مصر و لبنان نیز که با این پدیده درگیر شدند، اظهرمن الشمس شد. در مرز حضور پیدا کردیم و به طور کامل مشخص بود که منشاء ریزگردها از آن سوی مرز است. البته این موضوع به معنی تأیید این که در داخل نیز کانون هایی در این زمینه وجود ندارد، نیست. باید با پوشش های گیاهی و تجدیدنظر در طرح هایی که پیش از این اجرا شده، شن های روان تثبیت شوند.

وی تأکید کرد: این که گفته می شود موضوع ریزگردهای خوزستان تماما منشاء داخلی دارد، حرف درستی نیست. البته بخشی هم به دلیل کاهش بارندگی ها است به طوری که بارندگی ها در خوزستان 46 درصد کاهش داشته است و به سمت خشک شدن در بخشی از مناطق خوزستان پیش می رود. در سفر اول رییس جمهور با کمک مقام معظم رهبری 550 هزار هکتار زیر پوشش کشت می رود که اقدام بسیار مؤثری است. دولت حتما در طرح هایی که به خشکسالی بیشتر کمک کرده است، تجدیدنظر می کند.

وی با بیان این که اقلیم منطقه در حال تغییر است ادامه داد: در این میان اقدام کشورهای همسایه نیز چندان مهربانانه نیست. به عنوان مثال اتفاقی که درترکیه افتاد، بی تأثیر در این موضوع نیست. هم چنین نباید فراموش کرد که تنها خوزستان درگیر این موضوع نیست بلکه 22 استان از این مسأله در رنج هستند که برخی از استان ها نظیر خوزستان، شرایطشان نامناسب تر است. دولت در زمینه رفع این مشکل مصمم است؛ به خصوص دکتر روحانی که موضوع محیط زیست جزو برنامه ها و محورهای اصلی اش بوده و هر روز به آن فکر می کند.
وزیر بهداشت در خاتمه تأکید کرد: در عین حال از تصمیم های احساسی که منجر به هدر دادن منابع می شود باید پرهیز کرد. باید در این حوزه تصمیمات علمی اجرایی و منطقی گرفته شود و از شایعه پراکنی، فرافکنی و سیاسی کردن این موضوع پیشگیری شود چراکه بی تردید مردم در ماه ها و سال های آینده واقعیت ها را به صورت ملموس تری لمس خواهند کرد.

  * نظر کارشناسان درباره معضل ریزگردها

الف- کشور ما به سبب شرایط جوی و فصلی، مستعد رخداد توفان گرد و غبار است. خشکسالی، فقدان پوشش گیاهی، ناپایداری جوی در صحراهای همجوار و انتقال افقی و قائم ذرات گرد و خاک و تشدید آن به دلیل دخل و تصرف های بی رویه، موجب اثرات سوئی بر سلامتی، بهداشت، تولید، ترابری، تشدید آلودگی ها، افزایش مهاجرت و مواردی از این قبیل شده است که همه این ها بخشی از حقیقت است.

با توجه به خشکسالی که از 25 سال قبل آغاز شده، اکنون 22 استان درگیر مسأله ریزگردها هستند. پذیرفتن این شرایط سخت و تفهیم آن برای مسؤولین باعث می شود که کشور با همین شرایط مدیریت شود، اما چیزی که هم اکنون شاهد آن هستیم رخدادی به عظمت گرد و خاک در خوزستان است. این آلودگی هوا می تواند دلایل مختلفی اعم از داخلی و خارجی داشته باشد اما حال اگر بگوییم که علت آن خارجی بوده تقصیر را از گردن خود برداشته ایم؟
جریان های خشک هوای عربستان و عراق باعث خشک شدن بسیاری از باتلاق های عراق و ایجاد نواحی غبارساز شده  است. بنابراین سه کشور ایران، عراق و عربستان برای جلوگیری از تولید گرد و غبار این زمین ها را مالچ پاشی می کردند. در واقع مالچ که بر زمین ها ریخته می شد، نوعی فرآورده چسبنده نفتی بود که برای تثبیت شن های روان در بیابان ها استفاده می شد.

بعد از جنگ عراق و تغییر رویه این دولت ها و عدم استقرار وضعیت آن در دهه گذشته سبب فراموشی این کار و در نتیجه افزایش ریزگرد در خوزستان، غرب ایران و سرانجام تقریبا در سراسر ایران شده است و هم چنین خشک شدن تالاب ها باعث به جا ماندن خاک بسیار نرمی در جای آن ها شده که با کوچکترین بادی ایجاد گرد و غبار می کنند. به واقع باید پرسید که چرا پس از اتمام جنگ یا جلوتر بیاییم بعد از نابودی صدام اقدام مؤثر و مشترکی با دولت عراق در این زمینه صورت نگرفت؟

ب- قدم اول مقابله با ریزگردها احیای تالاب هاست. طبق آخرین گزارش ارائه شده، 23 سال است که با وجود سال های متناوب  ترسالی که همراه با بارندگی های خوب بوده است اما به طور تقریبی سالانه سه درصد کاهش بارندگی را شاهد بوده ایم و این روند همچنان ادامه دارد. کاهش بارندگی روندی جدی است که بخش مهم آن به گرم شدن زمین و تغییرات آب و هوایی و تغییر اقلیم مربوط است و سازمان محیط زیست این موضوع را به عنوان یک مطالبه جدی در سطح بین المللی دنبال می کند.

کشور ایران در بیش از ده درصد کل آورد رودخانه دجله نقش دارد که برخی اقدامات و سیاست گذاری های صورت گرفته برای مسدودکردن تمام این آب های مرزی به کشور عراق نیز به نوبه خود بر خشکسالی تالاب ها و دریاچه ها در عراق تأثیر به سزایی داشته است. گرچه این تأثیر به اندازه اثرات پروژه آناتولی ترکیه نبوده و قابل قیاس با آن نمی باشد ولی بدون شک، یکی از عوامل اثرگذار بر خشکی دریاچه ها و تالاب ها می باشد.

بر اساس مواد پنج، شش و هفت «کنوانسیون حقوق استفاده های غیر کشتیرانی از آبراه های بین المللی 1997سازمان ملل» که در سال 2014 وارد مرحله اجرایی شد، کشورهای بالادست حق احداث و اجرای پروژه های زیربنایی آبی را در بالادست رودخانه، به طوری که سبب بروز مشکلات و آسیب های جدی به کشورهای پایین دست شوند، ندارند. لذا ریشه بحران گرد و غبار در خوزستان و غرب کشور را نباید در غرب کشور و خوزستان، بلکه باید درترکیه و مذاکرات جدی با این کشور جستجو و پیگیری نمود. در غیر این صورت، با توجه به این که تا کنون تنها نزدیک به 21 درصد از پروژه آبیاری و 74 درصد از طرح های برق آبی  ترکیه در این حوضه تکمیل شده است، بدون شک، با تکمیل سایر بخش های این پروژه عظیم، مشکلات و چالش های زیست محیطی حاصل از آن بیشتر دامان کشور به ویژه غرب کشور را خواهد گرفت.

از سوی دیگر، توفان خاکی که از قاهره تا تهران زندگی اقتصادی جوامع و شهرهای کشورهای منطقه را تحت تأثیر قرار داد بار دیگر نشان داد که بادها مرز نمی شناسند.

خاورمیانه به یک استراتژی واحد و هماهنگی در سیاست گذاری ملی احتیاج دارد تا ساکنینش بتوانند نفس بکشند. برای جلوگیری از تخریب بیشتر محیط زیست و برای بازگرداندن سلامت به زندگی مردم منطقه و کاهش اخلال های اینچنینی به یک اراده واحد منطقه ای، سرمایه گذاری و هماهنگی احتیاج هست. مسؤولان ایران یا دولتمردان عراق یا امرای امارات، کویت و قطر هرقدر هم که هوادار محیط زیست باشند حسن نیت و توان اجرایی شان محدود به مرزهایشان است در حالی که هزینه محیط زیستی اعمالشان توسط کل منطقه پرداخت می شود. باید فراتر از مرزها را دید. زمان مذاکره و وحدت عملی برای نجات محیط زیست منطقه فرارسیده است.

ج- خشکی و کم آبی به عنوان عارضه عمومی بیابانها، نقش مهمی در ایجاد و گسترش بیابانها و تولید ریزگرد دارد. بارندگی کم و تبخیر و تعرق بالا، امکان تشکیل رودخانه های دائمی و پرآب و هم چنین آبخوانهای غنی را به خصوص در بیابانهای داخلی از بین برده و با افزایش جمعیت همان منابع آبی محدود نیز مورد استفاده بی رویه واقع شده و از نظر کمی و کیفی با تنزل شدیدی مواجه شده است.

احداث سدهای ذخیره ای اگرچه به جلوگیری از هدر رفت آبهای سطحی و کنترل و بهره برداری از آن برای مصارف کشاورزی، صنعتی و شرب کمک می کند، ولی بعضاً موجبات نابودی پوشش گیاهی، خشکی و کویری شدن تالابها را از یک سو و باتلاقی شدن اراضی حاصلخیز پایاب سدها را از سوی دیگر فراهم می کند.

فقط به وسیله طرح گاپ حدود 20 میلیارد متر مکعب آب سالانه رودخانه های دجله، فرات و اروند رود توسط ترکیه کنترل شده است. از سال 1380 تا امروز تعداد روزهای وقوع ریزگرد از 6 مورد به بیش از10 برابر رسیده و غلظت آن از حدود 2000 میکروگرم بر متر مکعب به بیش از 9300 میکروگرم بر متر مکعب رسیده است.

در سال 1380 سه استان کشور با معضل ریزگرد مواجه بوده اند که بعد از 5 سال دوبرابر و پس از ده سال معضل به 14 استان و هم اکنون به 22 استان رسیده است.

ریزگردها به عنوان نمادی از درهم ریختگی اکولوژیکی که برای حیات گیاهی، جانوری و انسانی بسیار خطرناک هستند به شمار می آیند. ریزگردها روزنه های ریز در برگ گیاهان و درختان را گرفته و عمل تنفس را مختل می کنند. چرخه زیستی جانوران مثل زاد و ولد و مهاجرت با فراوانی ریزگردها دچار بی نظمی می شود. علاوه بر اثرات مخرب روانی بر روی انسان، بیماری های ریوی و تنفسی را نیز تحمیل می کنند و در مجموع می توان گفت ریزگردها در حوزه های بهداشت و سلامت، اقتصاد، محیط زیست و امور اجتماعی هزینه های بالایی را بر ما وارد می کنند.

در این میان باید به مردم کشورمان امید داد که مسؤولان کشور هم دارای دغدغه برای حل این معضل هستند. اگرچه می توان تحرک و سرعت بیشتری را از مسؤولان انتظار داشت. این موضوع در حال حاضر نه تنها تبدیل به یک دغدغه ملی بلکه منطقه ای شده است و امید می رود با تدابیری که مسؤولان می اندیشند شاهد مهار و کنترل این پدیده طبیعی که البته منشا دخل و تصرف های بشری در طبیعت خداوندی است باشیم.