«روز جهانی تالاب ها» سالانه دوم فوریه برابر با 13 بهمن ماه برگزار می شود تا ارزش «تالاب ها» در زندگی بشر به همگان یادآوری شود. این روز جهانی دوم فوریه 1971 در شهر رامسر، ایران در کنوانسیون بین المللی رامسر به امضا رسید. کنوانسیونی که برای حفاظت از تالاب ها و پرندگان مهاجر شکل گرفت. امسال شعار «تالاب ها و کشاورزی» به عنوان شعار روز جهانی تالاب ها اعلام شده است. تا این تصور عمومی که «تالاب ها مانع کشاورزی هستند» اصلاح شود. دوستداران محیط زیست می کوشند نقش اساسی تالاب ها را در تقویت بخش کشاورزی با استفاده از تکنیک های جدید نشان دهند، تا دیگر تالاب ها برای تبدیل به زمین های کشاورزی خشکانده نشوند.

تالاب فراموش شده

خوزستان را اگر چه زیست محیطی ها به عنوان یک استان تالابی می شناسند اما شادگان و هورالعظیم با مشکلات متنوع شان بیشتر شناخته شده اند. کمتر کسی با «تالاب بامدژ» آشناست. تالابی که در محاصره شهرهای اهواز، شوش و دزفول به فراموش سپرده شده است.

سومین تالاب با اهمیت استان اما گرفتار غفلت بومیان منطقه و تغافل مسئولان است. هور «بامدژ» چند سالی است که بیشتر با تخریب ها دست به گریبان است. چنان که کارشناسان محیط زیست خوزستان می گویند بزرگترین نگرانی در رابطه با «تالاب بامدژ» که یکی از چشم نوازترین مناظر اطراف اهواز را به وجود آورده، تصرف اراضی تالابی و تبدیل کردن آن به زمین های کشاورزی است.

آنگونه که فیروز حاجی کلی رئیس اداره محیط زیست شهرستان شوش می گوید: امسال بیش از 250 هکتار از اراضی «تالاب بامدژ» در حوزه استحفاظی شهرستان شوش با حکم قطعی مراجع قضایی از متصرفان خلع ید شده است. البته در سال گذشته نیز حدود 20 هکتار از اراضی این تالاب رفع تصرف شده بود و هنوز هم تعدادی پرونده در مرحله رسیدگی قرار دارند.

وی همچنین تصریح می کند: بیش از 60 درصد تالاب بامدژ خشک شده است. با خشک شدن تدریجی این تالاب، تعدادی از افراد آن را تصرف و به عنوان زمین کشاورزی مورد استفاده قرار می دهند که این موارد از طریق مراجع قضایی پیگیری می شود.

حاجی کلی کاهش بارندگی، تصرفات، تخلیه آب تالاب و ایجاد حوضچه های پرورش ماهی را از عوامل خشکی تالاب بامدژ عنوان می کند و می افزاید: تعداد زیادی روستا در اطراف این تالاب قرار دارند که برای مصارف کشاورزی آب تالاب را برداشت می کنند.

پناهگاه 60 هزار مهاجر

«تالاب بامدژ» که مساحتش در گزارش های محیط زیست چهار هزار هكتار ثبت شده در نقشه های سازمان آب و برق هشت هزار و 300 هکتار مساحت دارد و گفته می شود که تا چند سال پیش 12 هزار هکتار بوده است. 234 گونه گياهي، بيش از 40 گونه حيواني و 148 گونه پرنده بومي و مهاجر در این تالاب شناسایی شده است.

زهكش «خارور» تهديد كننده اصلي «بامدژ» است. آب هور به دليل خروج از زهكش هاي طبيعي یا كانال هاي انسان ساخت برای آبياري مزارع اکنون بسیار کم شده است. برداشت بي رويه از منابع موجود، ورود آلاينده ها و پساب هاي كشاورزي، شامل كودهاي حيواني و شيميايي و سموم، همچنین ورود آلاينده ها و پسابها و پسماندهاي شهري و تخصيص اراضي حاشيه اي تالاب به كشاورزي در نتيجه كم آبي از دیگر عوامل تهدیدکننده این تالاب است.

سید عادل مولا، معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان بیشتر تهدیدات این تالاب را به دلیل مجاورت آن به سه شهرستان مهم و پرجمعیت استان می داند و می گوید: قطعا هر زیستگاهی که نزدیک به محل اجتماع مردم باشد با تهدیدات بیشتری مواجه است. در میان تالاب های استان بیشترین آسیب و نگرانی ناشی از تصرف اراضی تالاب و شکار غیرمجاز متوجه تالاب بامدژ است.

وی ادامه می دهد: به دلیل کمبود اعتبارات، هنوز پاسگاه محیط بانی در این منطقه مستقر نشده است. این امر باعث شده حضور سوء استفاده کنندگان بیشتر و امکان نظارت بر آنها نیز کمتر شود. سال 89 بیشترین میزان تخریب و تصرفات در این تالاب اتفاق افتاد اما با تشکیل پرونده های قضایی در سال های بعد وضع بهتر شد.

مولا درباره جایگاه بامدژ به عنوان پناهگاه پرندگان زمستان گذر می گوید: این تالاب یکی از مهمترین زیستگاه های پرندگان مهاجر در خوزستان است. در سرشماری سال 91 حدود 62 هزار قطعه پرنده در این تالاب شمارش شد که نسبت به سال قبل از آن افزایش چشمگیری نشان می دهد. سرشماری پرندگان زمستان گذر در سال 90 وجود 20 هزار و 900 قطعه پرنده را در این تالاب نشان می دهد.

وی در این باره توضیح می دهد: افزایش وسعت سطح آبی بامدژ و کاهش تخریب ها باعث شد که این تالاب در سال 91 زیستگاه مناسبی برای پرندگان باشد. علاوه بر این در این سال تصرف اراضی تالاب هم کمتر شد.

معاون حفاظت محیط زیست خوستان درباره برنامه های امسال برای تالاب بامدژ نیز می گوید: مرز تالاب مشخص و تثبیت شده  و حریم و محدوده آن معلوم شده است. استقرار پاسگاه محیط بانی و راه اندازی سیستم پایش و نظارت (آب، پرندگان و حیات وحش) و نصب تابلوهای هشدار در منطقه همچنین ساماندهی انهار تغذیه کننده تالاب از برنامه های امسال است.

انتظار چهار ساله

این زیستگاه با ارزش که می توانست تاثیر به سزایی در تعدیل دمای هوای اهواز داشته باشد هنوز جزو مناطق حفاظت شده سازمان محیط زیست ثبت نشده است.

مولا در این باره می گوید: چهار سال است که مدارک و مستندات لازم برای ثبت تالاب بامدژ به سازمان حفاظت محیط زیست ارائه شده و در نوبت ثبت است.

وی می افزاید: در صورت ثبت این تالاب جزو مناطق حفاظت شده، این منطقه قانونمند شده و مشمول شرایط و دستورالعمل های قانونی می شود.

20 سال خشکی تحمیلی

پوشش گياهي اصلي هور بامدژ در روستاها کاربرد زیادی دارد. «ني» را محلی ها برای حصيربافي و خصوصا براي سقف و كف پوش منازل و خوراک دام استفاده می کنند. بامدژ به عنوان زيستگاه و محل چراي گاوميش ها و نقش اساسي در بقای گاوميشداري در منطقه دارد. حدود 30 درصد روستاهاي منطقه از «ني» تالاب بهره برداري مي كنند. حدود 21 درصد از اهالي منطقه همچنین در فصول معين از پرندگان تالاب برای غذا استفاده مي كنند.

ماهيگيري نيز يكی از فعاليت های جنبي خانواده هاي روستايي به حساب مي آيد. حدود 25 درصد روستاهاي منطقه ماهيان هور را صيد مي كنند.

جاسب کعبی از ساکنان منطقه می گوید: تالاب بامدژ همیشه محلی برای ارتزاق مردم محل بوده است. بعد از انقلاب، هیأت واگذاری اراضی زمین های اطراف تالاب را برای کشاورزی بین اهالی تقسیم کرد. اما از حدود سال 72 به بعد تالاب خشک شد. دولت تالاب را خشک کرد. بعضی ها هم که بیکار بودند و شغلی نداشتند در این اراضی کشت و زرع کردند. البته این مربوط به قدیم بود. «هور» حالا لم یزرع و شوره زار شده است. زمینش دیگر حتی به درد کشاورزی هم نمی خورد. من هم مثل خیلی ها زمین کشاورزی ام را در آنجا فروخته ام. آنهایی که مانده اند مجبور شده اند برای گذران زندگیشان حوضچه های پرورش ماهی راه بیندازند.

وی می افزاید: با خشک شدن تالاب، دیگر نه صید ماهی و پرنده مثل گذشته رونق دارد و نه جایی برای تامین علوفه دام هایمان داریم. مشکل اصلی خشک شدن هور بامدژ است. وظیفه محیط زیست بود که این مساله را پیگیری کند و جلوی خشکاندن تالاب را بگیرد.

سرنوشت مشترک

بهروز بهروزی راد استاد دانشگاه و محقق محیط زیست از اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست برای مشارکت دادن جوامع محلی در احیا و حفاظت از تالاب ها انتقاد می کند.

این استاد دانشگاه می گوید: مردم در اطراف تالاب زندگی می کنند و از آن امرار معاش می کنند، پس باید در سرنوشت آن هم شریک باشند و دخالت کنند. ساکنان تالاب هایی مثل بامدژ و شادگان از نابودی این تالاب ها ناراحت هستند اما باید آنها را آگاه کرد و در برنامه ها شرکت داد. اینکه در سال یک بار سخنرانی کنیم یا برنامه ای در تالاب برگزار کنیم مشکلی را حل نمی کند. بلکه برنامه ها باید به صورت مداوم و مستمر انجام گیرد تا در مردم نهادینه شود.

وی می افزاید: سازمان حفاظت محیط زیست تاکنون کاری برای آموزش جوامع محلی انجام نداده و روش های گذشته موفقیت آمیز نبوده است، چون مردم نقشی نداشتند. هر برنامه ای که در آن جوامع محلی به طور مستقیم دخالت داده نشوند، محکوم به شکست است. به طور مثال اگر می گویند که در تالاب شادگان برای بومی های منطقه برنامه آموزشی برگزار کرده اند تاثیر این طرح در سرنوشت تالاب باید ارزیابی شود. البته وضعیت تالاب شادگان نشان می دهد که اقدامات انجام شده وضعیت آن را بهبود نداده است.

راهکارهای بی سرانجام

توانمندسازی، آموزش و آگاه سازی جوامع محلی حاشیه تالاب ها چندین سال است که مورد توجه کارشناسان محیط زیست است و به عنوان یکی از راه های کمک به احیا و حفاظت از تالاب ها معرفی شده است. اگر این راهکار واقعا موردتوجه مسئولان قرار می گرفت آیا باز هم خشکاندن تالاب برای کشاورزی، شکار غیرمجاز، صید بی رویه، تغییر کاربری اراضی یا برداشت بیش از اندازه آب از تالاب ها تا این اندازه اتفاق می افتاد؟

گزارش: نادره وائلی زاده