راه‌آهن‌ شمال به جنوب؛ اولین میراث صنعتی ایران

ایمان مولائی‌نژاد در یادداشتی  به مناسبت سالروز ثبت جهانی راه آهن ایران ، به تاریخ معاصر اندیمشک از «ایستگاه شماره ۴۱ تا جهان شهر ریلی ایران» پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.

«راه آهن‌ سراسری شمال به جنوب ایران به عنوان اولین میراث صنعتی کشور در سوم مردادماه ۱۴۰۰ بر اساس معیارهای دو و چهار فرهنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار گرفت. این مسیر ریلی سراسری با طول یک‌هزار و ۴۰۰ کیلومتر طولانی‌ترین راه‌آهن تاریخی ثبت جهانی دنیا و چهارمین راه‌آهن ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو بعد از راه آهن ایتالیا ، سوییس و هند است.

در میان شهرهای ایران که راه آهن از آنها عبور می‌کند، شهر اندیمشک از چند جهت موقعیت خاص‌تری در پیوند با راه آهن نسبت به شهرهای دیگر دارد، چرا که زایش و توسعه اندیمشک نوین در دوران معاصر، حاصل عبور همین پروژه خط راه آهن‌سراسری در دشت لور به عنوان خاستگاه تمدن باستانی این قسمت از جغرافیای خوزستان است. گرچه نشانه های تمدن از سیستم آبرسانی چشمه کزرمه به دشت لور گرفته تا قنات های تاریخی بالارود و دز ، در جغرافیای فعلی اندیمشک تجلی یافته ، ولی اندیمشک نوین بیش از هر چیز مرهون عبور خط سراسری راه آهن است. آنجا که ایستگاه شماره ۴۱ راه آهن سراسری ایران، رفته رفته نام و نشانی متفاوت به خود می‌گیرد و به یکی از مهم ترین ایستگاه های تشکیلاتی راه آهن کشور تبدیل می شود.

از سال ۱۳۲۵ خورشیدی مرکزیت ناحیه لرستان سابق ( زاگرس فعلی ) را در خود جای م‌ دهد و راه آهن همه امورات مهم شهر اندیمشک را در دست می‌گیرد، از ساخت مدرسه و درمانگاه گرفته تا باشگاه ورزشی و رسیدگی به فضای سبز شهری، تامین آب و برق اولیه شهر ، بهداشت و درمان و حتی فرمانداری شهر ، و اینگونه است که اندیمشک را می توان یک "ریل شهر" یعنی شهری که اساس و سنگ بنای آن را ریل و راه آهن برعهده داشته است نامید .بعدها همین راه آهن به کمک شاهکار صنعت آب و برق ایران در قرن بیستم می‌آید و  بخشی از ادوات و تجهیزات ساخت سد دز در دهه ۳۰ خورشیدی از طریق راه آهن به این شهر وارد می شود. ساخت سیلوی اندیمشک که یکی از دوازده مورد سیلوی صنعتی کشور ساخته شده توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق در دهه چهل خورشیدی است در مجاورت ریل قطار، نشانه‌ای دیگر از نقش تسهیل‌گری راه آهن در توسعه شهری و این بار در زمینه حمل و نقل محصولات کشاورزی بود.

امروز اگر در بافت قدیم راه آهن اندیمشک قدم بزنید متوجه نام گذاری با سلیقه کوچه و خیابان های این بافت خواهید شد، روزگاری نام خیابان اصلی منتهی به ایستگاه راه آهن شهر ، "باغ ملی" و فضای سبز بین ایستگاه و منازل سازمانی موسوم‌ به نُه فامیلی، "سه باغ" نام داشت و اکنون نیز اسامی خیابان ها و کوچه هایی  مانند "ارکیده" ، "همیشه بهار"  ، " نبق" و ... با پلاک های منقوش با آرم راه آهن و نه شهرداری شهر ، نشان از استقلال و توجه ویژه راه آهن در بحث فضای سبز و طراحی شهری و یک صد همراهی این صنعت با لحظه لحظه زندگی مردمان این شهر است . وجود درختان بومی چون نخل و کُنار با نظم‌ و فاصله مشخص و با قدمتی بیش از نیم‌قرن در محله و خیابان اصلی راه آهن این شهر و رسیدگی مداوم به فضای سبز این منطقه شهری  ، گواه همزیستی مسالمت آمیز فضای سبز و توسعه شهری ست که در ساختار اداری راه آهن به خوبی تدوین و اجرا شده است تا جایی که در نشریات قدیمی راه آهن از اندیمشک با عنوان " شهر گل سرخ " یاد شده است .

با ثبت جهانی راه آهن ایران، "ریل شهر ایران" این بار در عرصه جهانی خود را به دنیا معرفی کرد و با عنوان  "جهان شهر ریلی ایران" یعنی شهری که پتانسیل و شهرت جهانی خود را در بستر ریل و راه آهن به دست آورده است پذیرای گردشگران ، پژوهشگران و علاقه مندان میراث صنعتی خواهد بود .جهانی بودن راه آهن اندیمشک از همان ابتدای تاسیس با استخدام شرکت های باتجربه خارجی شکل ویژه ای به خود گرفت . "هاریس نالتی"  مدیر خط ایرلندی تبار قطعه ساخت راه آهن اندیمشک بعد از اتمام‌ این پروژه، ماندگار شدن در ایران و اندیمشک را به بازگشت به وطن خویش ترجیح می دهد و راه آهن زمینه ساز تبادل و پیوست فرهنگی  بین انسان هایی از ملیت های مختلف می‌گردد. به کارگیری برخی نخستین فارغ التحصیلان رشته راه آهن از کشورهای خارجی از جمله آلمان چون مهندس علی انتظام وزیری (اولین رئیس ناحیه اندیمشک) و روسیه مانند رجبعلی شاهورانی (اولین رئیس جریه ناحیه اندیمشک) نشان از تجارب بین المللی کارکنان این ناحیه از آغاز تاسیس است که در ادامه فعالیت های هشتاد ساله خود ، از جهت پرورش نیروهای متخصص فراوان ، شرایط جغرافیایی - توپوگرافی و وجود ابنیه فنی خاص و منحصر به فرد و .... در ادبیات فنی - اداری ریلی کشور به دانشگاه راه آهن ایران شهرت یافته است.

ساخت ابنیه فنی منحصربه فرد همچون پل های تاق سنگی باشکوه "دم دم" و "شهبازان" با الهام از معماری پل های راه آهن اروپا، عصاره تجارب بین المللی شرکت سوئدی - دانمارکی کامپساکس در مقام طراح و مشاور بود که پیش از ورود به ایران ، ساخت راه آهن ترکیه را به اتمام رسانده بودند.

 بعدها در دوران جنگ جهانی دوم و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و تسهیل ساخت دو مورد از بزرگترین اَبَرپروژهای سدسازی دنیا ، نقش بین المللی راه آهن‌ اندیمشک در دهه های مختلف تکرار می گردد ، جایی که در جنگ جهانی دوم قسمتی از مسیری با عنوان دالان پارسی (Persian Corridor) که برای انتقال کمک‌های تأمین‌شده از جانب کشورهای آمریکا و بریتانیا به‌موجب قانون وام و اجاره، از طریق ایران به جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی حمل می‌شد، از این شهر و به واسطه ریل و جاده عبوری از آن، گذر می کرد. در جریان ساخت سد دز در دهه ۳۰ و مقدمات ساخت سد بختیاری به عنوان یکی از بلندترین سدهای بتنی دنیا از ایستگاه راه آهن اندیمشک جهت انتقال مصالح و تجهیزات استفاده می شد.

در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در چهارم آذر ۱۳۶۵، این شهر و خصوصا محوطه صنعتی راه آهن آن شاهد طولانی ترین بمباران هوایی تاریخ ایران و دومین در دنیا بعد از جنگ جهانی دوم بود ولی بازسازی به موقع آسیب های وارده توسط پرسنل تلاشگر راه آهن ، مانع خدمات رسانی آن نگردید.

در نهایت، آن همه پیشینه تاریخی در مقیاس جهانی با توجه ویژه وزارت میراث فرهنگی کشور نسبت به این اثر صنعتی همراه شد و ثبت راه آهن سراسری ایران در فهرست یونسکو، باعث شد ارزش تاریخی - فرهنگی این شاهکار مهندسی قرن بیستم، به نحوی شایسته به دنیا معرفی گردد.  

با وجود اقلیم گرم و خشک اندیمشک، ایستگاه راه آهن این شهر در تمام فصول سال پذیرای گردشگران است. در ماه‌های گرم سال، قطار محلی اندیمشک به دورود، مناسب ترین وسیله جهت بازدید از جاذبه‌های گردشگری بین ایستگاه دو شهر اندیمشک و دورود از جمله آبشار بیشه است. همچنین تفریحات آبی منطقه  "چم سبز"  در حد فاصل سد دز اندیمشک و تفرجگاه ساحلی قلعه مختار در تمام روزهای گرم سال برقرار است و با طی هفده کیلومتر می‌توان خود را از ایستگاه راه آهن اندیمشک به این منطقه گردشگری رساند. در فصل پاییز و زمستان ، زیبایی مسیر ریلی اندیمشک‌ به اوج‌ خود می‌رسد و در روزهای تعطیل، سکوی ایستگاه اندیمشک مملو از تورهای گردشگری عازم مسیر ریلی این‌ شهر است.

اخیرا پایگاه استانی میراث جهانی راه آهن در ساختمان اداره کل راه آهن زاگرس در شهر اندیمشک راه اندازی شده و وظیفه حفظ و حراست از ارزش های این‌اثر صنعتی، فرهنگی، تاریخی و ترویج و انتقال آن به نسل‌های آینده را بر عهده دارد.  

توجه ویژه به استمرار فعالیت‌های این پایگاه، ارتقا محتوای موزه راه آهن اندیمشک به عنوان اولین موزه تخصصی راه آهن کشور، نصب تابلوهای راهنمای گردشگری در ایستگاه‌های مسیر ریلی، راه اندازی مجدد قطار گردشگری اندیمشک - لرستان و برگزاری رویداد فرهنگی گردشگری ریلی می‌تواند زمینه‌ساز توسعه و رونق گردشگری راه آهن در این خطه گردد.»