حس تعلق به شهر یا دلبستگی مکانی از جمله مفاهیمی است که ریشه در عوامل گوناگون دارد، در سال‌های اخیر این موضوع توجه بسیاری از کارشناسان علوم اجتماعی را به خود جلب کرده است.
داشتن حس تعلق و دلبستگی مکانی در میان افرادی که جامعه بی‌شک منجر به بروز رفتارها، کنش‌ها، واکنش‌ها و اقداماتی می‌شود که بر روند رشد و توسعه آن مکان یا مجموعه تأثیرگذار خواهد بود.
استان خوزستان طی سال‌های اخیر به دلایل متعدد با تغییرات اقلیمی و چالش‌های زیست‌محیطی مختلفی مواجه بوده است. از سوی دیگر، موقعیت این استان به دلیل تنوع قومی، منابع غنی انرژی و ظرفیت‌های گوناگون، مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خاصی را به همراه داشته است؛ به گفته کارشناسان، این عوامل بر میزان حس تعلق مردم این استان و میزان مسئولیت‌پذیری آنان تأثیر گذاشته است.
نشست تخصصی بررسی حس تعلق به شهر
در همین راستا، نشست تخصصی «هم‌گفت» با موضوع «حس تعلق به شهر و مسئولیت‌پذیری» با حضور محمد جوروند، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوزستان، و یعقوب شلیش‌پور، جامعه‌شناس، در دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد.
ضرورت نقدپذیری حکومت از نگاه امام علی (ع)
محمد جوروند در این نشست با اشاره به خطبه شقشقیه امام علی (ع) گفت: امیرالمؤمنین (ع) در این خطبه تأکید می‌کند که تا زمانی که مردم به سمت او نیامدند، حکومت را نپذیرفت، این در حالی است که ولایت امام علی (ع) ولایتی الهی است، اما این تأکید ایشان نشان می‌دهد که دولت‌ها و حکومت‌ها باید مورد تأیید مردم باشند.
وی افزود: امام علی (ع) همواره از مردم می‌خواهد که حکومت را مورد نقد و پرسش قرار دهند؛ این سخنان بیانگر آن است که ایشان مسیر را برای حاکمان بعدی مشخص کرده و از آنان خواسته است خود را در معرض نقد قرار دهند.
تأثیر انسجام اجتماعی بر حس تعلق به وطن
مدیرکل میراث فرهنگی خوزستان در ادامه درباره چگونگی ایجاد علاقه و وابستگی افراد به وطن خود توضیح داد: اگر میان مردم فاصله و گسست ایجاد شود، آن‌ها حس تعلق و دلبستگی خود را نسبت به سرزمینشان از دست می‌دهند؛ در مقابل، هرچه پیوند میان مردم و حکومت قوی‌تر باشد، عشق و علاقه به سرزمین نیز بیشتر خواهد شد.
وی خاطرنشان کرد: در مقاطعی مانند اوایل پیروزی انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس، دولت و مردم به یکدیگر نزدیک بودند؛ به همین دلیل، مردم حضوری چشمگیر در جنگ تحمیلی داشتند و جوانان و نوجوانان با شور و علاقه در جبهه‌ها حضور می‌یافتند و حتی از جان خود برای دفاع از مرزهای کشور می‌گذشتند، زیرا احساس تعلق و تعهد نسبت به حکومت و سرزمین خود داشتند. اما بررسی تغییر این حس تعلق در شرایط کنونی نیازمند بحث و تحلیل است.
خوزستان؛ از مهاجرپذیری تا مهاجرفرستی
جوروند با مقایسه شرایط زیستی استان خوزستان با سایر استان‌ها گفت: خوزستان زمانی یکی از استان‌های مهاجرپذیر کشور محسوب می‌شد، اما امروز به استانی مهاجرفرست تبدیل شده است؛ برخی از دلایل این تغییر را گرد و غبار، آلودگی آب و هوا و سایر معضلات زیست‌محیطی می‌دانند، اما این موضوع نیاز به تحلیل عمیق‌تری دارد.
تأثیر چالش‌های زیست‌محیطی بر مهاجرت از خوزستان
وی افزود: به‌هم‌ریختگی وضعیت جغرافیایی خوزستان یکی از عوامل اصلی مهاجرفرستی در این استان است؛ با این حال، بسیاری از افرادی که از خوزستان مهاجرت کرده‌اند، همچنان علاقه و وابستگی شدیدی به این استان دارند.
مدیرکل میراث فرهنگی خوزستان تأکید کرد: زمانی که فلرهای نفتی و آلودگی‌های زیست‌محیطی مستقیماً بر افزایش بیماری‌هایی مانند سرطان تأثیر می‌گذارند، نمی‌توان گفت که علت مهاجرت کاهش حس تعلق به سرزمین است.
مهاجرت از سر اجبار، نه بی‌تعلقی
وی ادامه داد: اغلب افرادی که از خوزستان مهاجرت کرده‌اند، به اجبار دست به این کار زده‌اند و دلیل اصلی آن را شرایط نامناسب استان عنوان می‌کنند. بنابراین، نمی‌توان صرفاً مهاجرت را نشانه‌ای از نبود حس تعلق دانست یا گفت که این افراد ارتباط خود را با زادگاهشان قطع کرده‌اند، بلکه واقعیت این است که شرایط زندگی در استان، آن‌ها را به ترک دیارشان سوق داده است.
حس تعلق؛ از ارکان مهم سرمایه اجتماعی
یعقوب شلیش‌پور جامعه‌شناس، در این نشست اظهار کرد: حس تعلق در یک مجموعه، اعم از روستا، شهر، استان یا کشور، متناسب با ترکیب جمعیتی و مولفه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، تعاریف متفاوتی دارد؛ به‌عنوان مثال، حس تعلق در شهر اهواز با مشهد یا اصفهان تفاوت دارد. بنابراین راهکارهایی که برای تقویت این مفهوم ارائه می‌شود، باید متناسب با ویژگی‌های هر شهر باشد.
وی با تأکید بر اینکه حس تعلق یا حس شهروندی یکی از ارکان مهم سرمایه اجتماعی است، افزود: این حس علاوه بر بُعد مادی، ابعاد غیرمادی نیز دارد که شامل مجموعه‌ای از احساسات، عواطف، رویکردها و رفتارها می‌شود. این رفتارها در نهایت به شکل‌گیری هویت مکانی در افراد منجر می‌شود.
عدم شکل‌گیری هویت مکانی در مدیران
این جامعه‌شناس با اشاره به اهمیت هویت مکانی گفت: بسیاری از مدیران استان خوزستان و کلان‌شهر اهواز، فاقد این هویت هستند، چرا که احساسات و عواطفی نسبت به محل زندگی و کار خود ندارند، حتی اگر چنین احساسی در برخی وجود داشته باشد، به جغرافیای محل کارشان منتقل نشده است.
وی ادامه داد: آنتونی گیدنز، جامعه‌شناس برجسته معتقد است که در جوامع مدرن شهری، عواطف و احساسات، ارتباط مستقیمی با تک‌تک افراد جامعه دارند؛ بنابراین اگر این ارتباط شکل نگیرد، مفهوم شهروندی نیز تحقق نخواهد یافت.
تأثیر تقسیم عادلانه قدرت و ثروت بر تقویت حس تعلق
شلیش‌پور تصریح کرد: توزیع عادلانه فرصت‌ها، ثروت و قدرت در یک شهر یا استان، می‌تواند حس تعلق را در افراد تقویت کند، اما اگر این فرصت‌ها ناعادلانه و نابرابر تقسیم شود، این حس دچار گسست عمیق خواهد شد و در نتیجه، هویت مکانی و شهروندی شکل نخواهد گرفت.
وی تأکید کرد: تصمیم‌گیران کلان و ملی می‌توانند با تعریف فرصت‌های برابر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متناسب با توانمندی‌های شهروندان، در شکل‌گیری هویت مکانی و شهروندی نقش مؤثری ایفا کنند.
محیط شهری؛ انعکاس نیازها و ارزش‌های شهروندان
این جامعه‌شناس در پایان خاطرنشان کرد: هویت شهری، بازتاب هویت افرادی است که در آن زندگی می‌کنند. در واقع، تک‌تک ساکنان یک شهر در ساختن هویت شهری نقش دارند و محیط شهری، ارزش‌ها و نیازهای انسانی آن‌ها را منعکس می‌کند.
حافظه جمعی، هویت مکانی را شکل می‌دهد
شلیش‌پور در ادامه با اشاره به چگونگی شکل‌گیری هویت مکانی در محلات قدیمی و جدید اهواز گفت: بخش بزرگی از هویت محلات قدیمی ناشی از هویت جمعی افراد و خاطرات جمعی آن‌ها است؛ در حالی که در مناطق مدرن، هویت جمعی وجود ندارد، زیرا حافظه جمعی شکل نگرفته است. زمانی که حافظه جمعی در جامعه‌ای شکل نگیرد، هویت مکانی و شهری نیز نمی‌تواند به‌درستی شکل گیرد.
وی افزود: در حال حاضر، کلان‌شهر اهواز دچار نوعی ناموزنی است که ناشی از ترکیب محلات قدیمی و جدید می‌باشد.
نقد سازنده؛ راهی برای بهبود وضعیت
شلیش‌پور همچنین نقد را یکی از اساسی‌ترین اقدامات دانست که مسئولان باید با صداقت به آن گوش دهند و به‌عنوان نقشه راه در فرآیند تصمیم‌گیری‌های خود مدنظر قرار دهند.
عبور از مسائل قومی و کمرنگ شدن شکاف‌ها
این جامعه‌شناس با اشاره به تفاوت‌های قومی اظهار کرد: مردم، فارغ از گرایش‌های قومی خود، در زندگی روزمره با یکدیگر مشکلی ندارند و در کنار هم زندگی می‌کنند. مشکل اصلی در تقسیم‌بندی‌های قومی زمانی خود را نشان می‌دهد که توزیع قدرت و ثروت مطرح می‌شود. در این مواقع، افراد به گرایش‌های قومی خود رجوع می‌کنند، چرا که از این طریق می‌توانند منفعت خاصی به دست آورند.
وی تأکید کرد که اگر بتوانیم پل‌های ارتباطی میان این نگرش‌ها ایجاد کنیم و افراد را بر اساس حس تعلق آن‌ها به جامعه‌شان در نظر بگیریم، می‌توانیم به کمرنگ شدن شکاف‌ها و تفاوت‌ها کمک کنیم.
نیروهای انسانی؛ مهم‌ترین سرمایه اجتماعی
شلیش‌پور نیروهای انسانی را مهم‌ترین سرمایه اجتماعی استان خوزستان دانست و افزود: بخش بزرگی از نیروهای انسانی این استان به دلیل اختلافات، تقسیم‌بندی‌های نادرست و نوع نگرش‌ها از دست رفته است. به ویژه در استان خوزستان، بسیاری از افراد به علت نبود فرصت‌های مناسب، براساس توانمندی‌ها و استعدادهایشان مسئولیت‌های کلان را به عهده نمی‌گیرند.
وی در پایان با اشاره به اهمیت توسعه پایدار گفت: میزان توسعه تکنولوژی، صادرات و واردات هیچ‌گاه تنها ملاک توسعه نبوده است. در واقع، در کشورهایی که به نیروی انسانی خود بها داده‌اند و از آن استفاده کرده‌اند، توسعه واقعی شکل گرفته است. این کشورها در مسیر توسعه قرار گرفته‌اند، چرا که ارزش انسانی را درک کرده و از آن به‌درستی بهره‌برداری کرده‌اند.
