حقوق حیوانات، گذار از خودپسندی و دیالکتیک تاریخ

ابتدا: به عنوان یک زیستمند انسان از ابتدا با حیوانات همزیستی داشته است. همزیستی به معنای اکولوژیک آن، اینکه از گوشت حیوانات انسان سدجوع میکرده و با پوستشان تن برهنه خود را می پوشانده است. اگر فسیل کشف شده در آفریقا را ملاک قرار بدهیم میتوان گفت این ماجرایی است یک میلیون ساله. اما اگر اهلی شدن حیوانات را نقطه آغاز برقراری رابطه عاطفی بین انسان و حیوانات بدانیم آن وقت حداکثر باید چهار هزار سال به عقب برگردیم. زمانی که اولین سگ توسط انسان اهلی شد. از آن زمان تاکنون وجهی عاطفی و فراجسمانی برای حیوانات قائل بودن کمابیش در همه ادیان و آیین های بشری وجود داشته، به خصوص در ادیان شرق آسیا که گاه حتی کار به پرستش حیوانات هم می رسیده است. با این وجود صحیت از حقوق حیوانات یک امر جدید است و ریشه در تفکر جدید دارد. تفکری که بر خلاف آموزه های شرقی برای انسان جایگاهی بس فروتنانه در عالم خلقت قائل است و حیوانات را نه از جهت نفعی که برای انسان دارند، بلکه از آن جهت که فی حد ذاته ارزشمندند واجد حق حیات میداند. البته رگه هایی از این تفکر در آیین های ایران باستان دیده می شود، مثلا طبیعتگرایی محض شاهنامه که در ابیاتی اینچنین رخ می نمایاند: سیاه اندرون باشد و سنگدل/ که خواهد که موری شود تنگدل . . و یا: میازار موری که دانه کش است/ که جان دارد و جان شیرین خوش است.

بعد:  اما گروهی اعتقاد دارند رعایت حقوق حیوانات اساسا یک مرحله اجتماعی مابعد حقوق بشری است. حقوق بشر به مفهوم مدرن آن. یعنی جامعه مدرن اگر در زمینه رعایت حقوق فردی به الزام تام نرسیده بود برای حیوانات ارزش ذاتی و نه فقط ابزاری قائل نمی شد. حتی گفته می شود این گذار اکنون به مرحله رعایت حقوق جمادات و اشیاء رسیده است. یعنی جامعه مدرن به تدریج حقوق ذاتی برای کوهها و رودخانه ها و صخره ها هم فارغ از نفع یا ضرری که برای انسان دارند خواهد رسید. بر این مبنا می توان مراحل گذار از خودپسندی تارخی و عمدتا شرقی بشر را اینگونه برشمرد: از رعایت حقوق فقط یک قشر برگزیده از انسانها به رعایت حقوق همه انسانها فارغ از نژاد و جنسیت و مرام آنها- از رعیت حقوق انسانها به رعایت حقوق حیوانات-  و از رعایت حقوق حیوانات به رعایت حقوق اشیاء و جمادات. جالب است بدانیم که سی درخت در مسیر توسعه یکی از بخشهای اصلی فرودگاه فرانکفورت قرار دارد. طبق قانون کنونی آلمان این سی درخت نمی توانند قطع شوند مگر اینکه مردم ساکن در فرانکفورت موافقت خود را در یک رفراندوم رسمی اعلام کنند. یازده سال است که هر سال با هدف جلب رضایت شهروندان این رفراندوم از نو برگزار می شود اما با توجه به رای کماکان منفی مردم سی درخت موصوف همچنان برجا مانده و بخش مهمی از طرح توسعه بزرگترین فرودگاه جهان نیز همچنان معوق مانده است. البته که در جهان غیر مدرن اینگونه رفتار نمی شود.

سرانجام: بنا به آنچه که بارها نهادهای فرهنگی منتسب به سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگلها و مراتع اعلام کرده اند بیش از نودونه درصد مطالبات مردم از این دو سازمان از جنس تخریب و تصرف است. یعنی مردم تقاضا دارند این دو سازمان به آنها اجازه تخریب و تصرف طبیعت را بدهد و برعکس تقاضای حفاظت و پاکسازی کمتر از یک درصد از مطالبه مردم از این دو سازمان است. گفته می شود که مشکل ریشه اقتصادی دارد. به هر حال درآویختن با طبیعت از دیرباز یکی از راههای سدجوع بوده است. با این وجود بر مبنای آنچه که گفته شد به نظر می رسد جان ماجرا برخاسته از یک نوع جهان بینی بومی است: حیوانات و طبیعت فقط از جهت نفعی که برای انسان دارند محترمند و اگر این نفع لطمه نمی خورد هر استفاده یی از طبیعت و هر رفتاری با حیوانات می تواند مجاز باشد. گذار از این مرحله، فقط با چاپ بروشور و انتشار تصاویر توله خرسهای مجروح سمیرمی ممکن نیست. شاید یک جور دیالکتیک پیچیده تاریخی است که به هر حال باید طی شود. طبق همان روالی که در فراز پیشین ذکر شد.