جمعیت؛ فرصت، چالش، گرداب!

این روزها با طرح لزوم بازنگری در سیاست کنترل جمعیت توسط مسئولین عالیرتبه نظام جمهوری اسلامی بار دیگر موضوع جمعیت مورد توجه افکار عمومی و نیز مسئولین نهادهای قانون گذاری، سیاست گذاری و برنامه ریزی کشور قرار گرفته است.

در این یادداشت سعی شده است موضوع جمعیت، کارکردها و ویژگی های آن در حوزه های سیاسی، جامعه شناسی ،اقتصادی و نقش آن در فرایند توسعه بصورت ساده و با رعایت ایجاز مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه نیز آهنگ رشد جمعیت در ایران و تاثیرات آن در آینده پیش بینی گردد.

در علم سیاست منابع قدرت دولت به دو دسته: منابع محسوس و منابع نامحسوس دسته بندی می شوند. منابع محسوس قابلیت سنجش کمّی دارند ،درحالیکه منابع نامحسوس کیفی بوده و سنجش آنها صرفاُ پس از موفقیت در تبدیل آنها به شاخص های کمّی ممکن است.

مهمترین منابع محسوس دولت عبارتند از: 1-جغرافیا 2-وسعت سرزمین 3-منابع ملی 4-توان اقتصادی 5-توان نظامی 6-جمعیت.

رشد،گسترش و افزایش در هر کدام از موارد بالا (به استثناء جمعیت) باعث افزایش قدرت می گردد .علت استثناء شدن جمعیت از گزاره فوق آن است که جمعیت زیاد صرفاُ با وجود شرایط مناسب، بستر لازم و تعادل میان جمعیت و امکانات و فرصت ها می تواند منبعی مهم در جهت افزایش قدرت دولت باشد، در غیر اینصورت ممکن است خود به عنوان عامل محدود کننده قدرت دولت به ایفای نقش بپردازد.

از نظر جامعه شناسی برای اینکه جامعه بتواند کاکردهایی که از آن انتظار می رود را موجب گردد به میزانی از جمعیت نیاز دارد که باعث تشکیل نهادها و نیز ایفای نقش ها و اشغال پایگاههای اجتماعی مورد نیاز جامعه شود. بدیهی است که اعتدال در میزان و حجم جمعیت از این نظر نیز اهمیت زیادی دارد چه اینکه جمعیت پایین تر از حد اعتدال باعث اختلال در روند شکل گیری نهادهای مهم جامعه مانند خانواده،آموزش ،اقتصاد،سیاست و ... و نیز کمبود عناصر اجتماعی برای واگذاری نقش های اجتماعی شده و جامعه در به ظهور رساندن کارکردهای خود ناکام می ماند.

از طرف دیگر افزایش بی رویه جمعیت و حجم بالاتر از ظرفیت آن نیز موجب عدم توانایی جامعه در رفع نیازها و ایجاد نقش ها و پایگاههای مورد انتظار اعضای جامعه می شود.

البته این موضوع بدینجا ختم نمی شود و در این حالت، جامعه در انجام فرایند جامعه پذیری توسط نهادهای ذیربط (نهادهای خانواده،آموزش، رسانه و همسالان) ناموفق ظاهر می گردد. جامعه پذیری فرایندی است که در آن اعضای نورسیده جامعه شامل کودکان، نوجوانان و جوانان طی آن شیوه صحیح پاسخ به انتظارات جامعه از خود و ارزش ها و هنجارهای جامعه را فراگرفته و آمادگی ایفای نقش های اجتماعی و تصدی پایگاههای اجتماعی را کسب می کنند. از آنجایی که فرد در فرایند جامعه پذیری دانش، مهارت و تخصص های مورد نیاز را فرا می گیرد، در صورت عدم جامعه پذیری مناسب توانایی تصدی نقش های مورد نیاز جامعه را در آینده نخواهد داشت و علاوه برآن به دلیل نهادینه نشدن هنجارها و ارزش های اجتماعی نه تنها به عنوان عنصری مثبت در راستای پیشبرد اهداف جامعه به ایفای نقش نمی پردازد بلکه با عدم پایبندی به ارزش ها و هنجارهای جامعه به سوی انحرافات اجتماعی سوق پیدا کرده و در این شرایط جامعه دچار آسیب های اجتماعی متعدد می گردد.

جمعیت در حوزه اقتصاد نیز نقشی کلیدی دارد. از آنجاییکه اقتصاد در برگیرنده تمام مراحل از تولید تا مصرف کالا و خدمات است اهمیت جمعیت در هر دو جنبه قابل اعتناست.اقتصاد دانان منابع تولید را به دو دسته منابع تولید انسانی و غیر انسانی تقسیم می کنند. منابع تولید انسانی یا نیروی کار شامل نیروی فکری و فیزیکی انسانی است و منابع تولید غیر انسانی ساختمان، ماشین آلات، منابع معدنی، زمین، مواد اولیه و ... را در برمی گیرد.

جمعیت به عنوان تنها گنجینه تاُمین کننده نیروی انسانی تاُثیر بسزایی در افزایش تولید دارد. در سوی دیگر و در عرصه مصرف بدیهی است که افزایش جمعیت باعث رشد مصرف و بالطبع رشد تقاضای کالا و خدمات می گردد که این موضوع به نوبه خود منجر به افزایش انگیزه برای تولید منجر می گردد.

تاُثیر رشد جمعیت در شکل گیری توسعه به گونه ای است که اندیشمندانی همچون"وبستر" و نمایندگان تز "سنتی-مدرن" فشار جمعیت را به طورمستقیم و غیر مستقیم و در ادامه افزایش تولیدات اقتصادی ناشی از ازدیاد جمعیت محرکی برای توسعه صنعتی می دانند.

البته امروزه و در قالب جدیدترین نظریات توسعه همچون نظریه "توسعه پایدار" نه تنها مفهوم توسعه به صورت قابل درکی از مفاهیم ناظر بر رشد منتزع شده بلکه حتی فراگیرتر از ابعادی همچون زمینه های اقتصادی،انسانی،اجتماعی،فرهنگی و ... به جنبه های زیست محیطی و عدالت بین نسلی نیز می پردازد ،از این نظر نوعی رابطه دیالکتیک میان جمعیت و توسعه بیش از پیش مشهود است به گونه ای که می توان گفت جمعیت باعث توسعه می گردد و توسعه نیز زمینه رشد مطلوب جمعیت را محیا می کند. البته این حالت در صورت وجود زمینه های لازم که پاره ای از آن ذکر شد رخ خواهد داد.