هیچ کس به درستی نمی داند در بالادست رود کارون که نشاط و سرزندگی استان خوزستان در گرو آن است چه می گذرد؟ چند سالی است که رمق بزرگترین رود خانه کشور بر اثر پروژه های غیر کارشناسی انتقال آب از سرچشمه های آن و احداث سدهای متعدد گرفته شده است.

وزارت نیرو بدون در نظر داشتن تبعات زیست محیطی ، اجتماعی و اقتصادی این غولهای بتنی، هر سال با هیاهوی فراوان و شتابزده، کلنگ احداث «سد»ی را بر زمین می زند و روبان افتتاح «سد» دیگری را می بُرد. در این میان مسئولین و نمایندگان شهرهای حوزه ی کارون، به دلیل نداشتن شناخت از واقعیتهای این رودخانه به سکوتی مبهم تن داده اند تا پروژه های بالادستی آب این رودخانه را به سمت فلات مرکزی ایران منتقل کنند و دریاچه های مصنوعی حاصل از سدهای احداث شده، زمینهای کشاورزی، مراتع و خانه های مردم حاشیه این رود را به زیر آب ببرد.

پی آمد این غفلتها حاشیه نشینی و بیکاری هزاران روستایی وعشایر ساکن کناره ی کارون در شهرها و بروز پدیده ی اجتماعی جدیدی به نام «سدزدگی» است که در یک دهه اخیر در برخی شهرهای پایین دستی بروز پیدا کرده است. ۱۲ طرح بزرگ بخش آب به نامهای سد گتوندعلیا، سد مسجدسلیمان، سد کارون۲، سد کارون۳، سدکارون۴، سدکارون۵، سدخرسان۱، سدخرسان۲، سدخرسان۳، سدبازفت و سد شهید عباسپور و دو پروژه عظیم انتقال آب به نامهای سد وتونل سوم کوهرنگ و طرح انتقال آب بهشت آباد، در مراحل مختلف ساخت و احداث بر روی رودخانه و سرشاخه های حوزه آبریز کارون، قرار دارند.

اجرای کامل این ۱۴ پروژه خسارات فراوان اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را برای اکوسیستم طبیعی، معیشت و اقتصاد ساکنان استانهای چهارمحال و بختیاری و خوزستان در پی خواهد آورد. همچنین افتتاح قریب الوقوع پروژه انتقال آب قمرود در حوزه ی رودخانه دز نیز، موجب افت کیفیت آب رودخانه کارون از مقطع تلاقی این دو رود (از شمال اهواز به بعد) خواهد شد. درخصوص سد «گتوندعلیا» به عنوان جنوبی ترین حلقه ی سدسازی بر کارون گذشته از احساس تضییع حقوق آوارگان این پروژه، آنچه حایز اهمیت است و به عنوان زنگ خطر و هشدار جدی پیش از آبگیری این «سد» می بایست مورد توجه قرار گیرد، وجود پدیده ای طبیعی در نوع خاک محوطه مخزن این «سد» است که تاکنون خبر آن بنا به دلایلی مسکوت نگه داشته شده است.

در محوطه ای به وسعت ده ها هکتار در شرق رودخانه کارون و غرب منطقه امبل شهرستان «لالی»، محوطه ای از گنبدهای نمکی وجود دارد که در هنگام آبگیری و بالا آمدن آب، به مثابه توده ای بزرگی از نمک خواهد بود که در لیوانی آب قرار بگیرد. امری که موجب افت کیفیت آب کارون خواهد شد و تاثیرات زیست محیطی بر صنعت کشاورزی خوزستان خواهد داشت. برخی مطلعین در مورد حجم این ذخایر نمک اظهار می دارند که تنها ارتفاع یکی از این توده های نمکی ۱۰۰متر از زمین و به عمق ۱۷۰ در عرض چند هکتار برآورد شده است.

این پدیده بی شک موجب بالا رفتن شوری آب رودخانه کارون و پایین آمدن کیفیت آن در شهرهای گتوند، شوشتر، ملاثانی، باوی، اهواز، آبادان و خرمشهر خواهد شد. شوری آب کارون در بخش جلگه ای خوزستان علاوه بر تاثیر بر آب شرب منطقه به زمین های زراعی وسیعی که از این رودخانه مشروب می شوند نیز صدمات جبران ناپذیری وارد خواهد کرد به طوریکه تاثیر آن با صرف مبالغی هنگفت قابل بازگشت به وضعیت پیشین نشود.

این پدیده چنانچه بدرستی مورد توجه و کنترل قرار نگیرد خساراتی غیر قابل جبران و در حد یک فاجعه زیست محیطی و بحران اجتماعی را به بار خواهد آورد. اگرچه مجریان پروژه سد گتوندعلیا وجود ذخایر قابل اعتنای نمک در این منطقه را انکار می کردند، اما سرانجام با افشای برخی اطلاعات از سوی گروه های مردمی و وجود شواهد و قراین بسیار به وجود ذخایر نمک اذعان نمودند. پس از آن بود که در اقدامی شتابزده در حالی که به سرعت به زمان آبگیری «سد» نزدیک می شوند، دست به کار چاره جویی و جبران زمان از دست رفته برآمدند. اما حجم عظیم نمک به قدری بود که امکان جابه جایی آن در مدت زمان باقی مانده کاری دشوار می نمود، لذا در میان سردرگمی و اختلاف نظرهای بسیار سرانجام ایجاد دیوار حایل و پوششی سنگی بر روی «رخ نمون» های نمکی در دستور کار قرار گرفت.

تا اینجای کار مسئله چندان مورد انتقاد نیست اما حمل تراشه های نمکی و غرق کردن آن در آب رودخانه کارون که به منظور تسریع در کار صورت می گیرد، تمهید غیر قابل پذیرشی است که برای این مهم در نظر گرفته شده است.

بنا به گزارشی که از مصاحبه با کارگران محل پروژه و رانندگان وسایل نقلیه شرکت «مجری» تهیه شده است، ده ها کامیون از سنگهای نمکی طی ۸ ماه گذشته حمل و در رودخانه کارون رها سازی شده اند! یک راننده سابق کامیون شاغل در این شرکت که نخواست نامش فاش شود، به خبرنگار آژانس خبری بختیاری گفت: شخصاً طی ماه های گذشته به دستور مدیران پروژه، روزانه ۴ تا ۶ سرویس خاک و سنگ معدن نمک را در کنار کارون رها کرده است. امری که به شوری بی سابقه آب رودخانه کارون و نارضایتی مردم شهرهای گتوند و شوشتر منتهی شده است.

طبق اسناد موجود، EC آب کارون از آبان ماه امسال تاکنون در برخی روزها بین رقمهای ۸۰۰ تا ۲۰۰۰ بالا رفته است و لایه هایی از نمک بر اراضی کشاورزی بوجود آمده که با چشم قابل مشاهده است. یک کارشناس سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان - که خواست نامش فاش نشود - در گفتگو با آژانس خبری بختیاری (ایبنانیوز)، کاهش محصولات کشاورزی و خسارات ده ها میلیاردی بر محصولات زراعی طی سال گذشته را از تاثیرات شوری بی سابقه کارون دانست و گفت: طی چند ماه گذشته بر اثر رهاسازی تراشه های نمک کیفیت آب آشامیدنی روستاهای عقیلی و شهرستان های گتوند و شوشتر نیز تا میزان زیادی کاهش پیدا کرده است. 

مشاهدات خبرنگار ایبنانیوز در این خصوص حاکی از آن است که مردم شهرستان گتوند که تا پیش از این یکی از خالص ترین آب های آشامیدنی استان بهره مند بودند هم اکنون مجبور به خرید و استفاده از دستگاه های تصفیه خانگی آب شده اند.

نحوه ی چاره اندیشی برای فروچالهای بوجود آمده بر اثر فرسایش آب باران در محوطه های نمکخیز و پر نمودن آنها توسط خاک رس نیز نگرانی دیگری را برانگیخته است. اعضاء که یک گروه زمین شناس که در ماه های گذشته در منطقه حضور داشته و از نزدیک نحوه پر کردن این فروچاله ها را مورد ارزیابی قرار داده اند، مفید بودن این نحوه ی مقابله با حفره هایی که گاه تا هفتاد متر عمق دارند را مورد تردید قرار دادند و اظهار داشتند «از معاونت فنی استانداری خوزستان انتظار میرود تا با نظارت دقیق تری نسبت به این پروژه اقدام نماید».

یک استاد دانشگاه «قزوین» که از نزدیک به مطالعات زیست محیطی در این پروژه مبادرت داشته است، در مورد اثرات زیست محیطی این طرح به خبرنگار ما گفت: متاسفانه هنگام جانمایی این پروژه غفلتهای بسیاری صورت پذیرفته است که در حال حاضر تلاش می شود تا با جبران زمان از دست رفته بخشی از این خسارات کاهش یابد.

این استاد دانشگاه، مجریان سابق پروژه سد «گتوندعلیا» را در ایجاد وضعیت کنونی بی تقصیر ندانست اما اظهار امیدواری کرد که در صورت مشارکت دادن مجامع دانشگاهی و اعمال نشدن برخی تنگ نظری ها امکان جبران اشکالاتی که در زمان مطالعات این طرح نادیده گرفته شده بود، بوجود بیاید.

یک پژوهشگر دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر نیز در گفتگو با خبرنگار ما درخصوص این پروژه گفت: علاوه بر تاثیرات زیست محیطی وجود گنبدهای نمکی در مخزن سد دو نگرانی دیگر را بوجود آورده است؛ یکی آنکه رسوب گذاری حاصل از فرسایش نمکزارها موجب کاهش چشمگیر عمر مفید این سد و پر شدن مخزن می شود و دیگر آنکه عنصر نمک موجب خوردگی فلزات و تاسیسات گرانقیمت مولد نیروگاه خواهد شد.

یک بررسی اجمالی در خصوص زیانهای احداث سد کارون۳ در شمال شرق خوزستان نشان می دهد که علی رغم تبلیغات فراوان «شرکت آبنیرو» و وزارتخانه متبوع، طیف وسیعی از مشکلات اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی پس از احداث این سد برای مردم منطقه بوجود آمده است وانتظار مشکلاتی هم در دراز مدت وجود دارد. لذا آبگیری پروژه مشابه «گتوندعلیا» که حجم افزونتری از مسایل و حواشی را به خود اختصاص داده، دور اندیشی و اتخاذ تصمیمات مدبرانه ای را مطالبه می کند.

پدیده سد سازی در بسیاری از کشورها به دلیل تبعات منفی آن روشی منسوخ شده تلقی می گردد. اما سیاست کلی وزارت نیرو در ایران همچنان بر این رویه بهره وری از رودخانه های کشور اصرار دارد. سکوت و مماشاتی که امروز نسبت به مسایل تاثر برانگیز زیست محیطی، فرهنگی و اجتماعی مربوط به این رودخانه اعمال می شود از روی غفلت است یا دلایل دیگری دارد؟ هر پروژه سد سازی به طور خاص، مشکلات مربوط به خود را ایجاد میکند و تبعات مختلفی دارد که علاوه بر تبعات عمومی سد سازی مشکل مخصوص همان پروژه نیز می باشد.

این گزارش، برای روشن شدن برخی از این تاثیرات بر زندگی مردم و ترسیم چشم انداز این مناطق پس از افتتاح پرو ژه های سد سازی، از میان طرحهای متعدد سد سازی حوزه آبریز رودخانه کارون، به بررسی اجمالی «سد گتوند علیا» پرداخته و سعی بر آن دارد تا مسوولین، نمایندگان و مردم حاشیه این رودخانه را از پیامدهای جبران ناپذیر آنها مطلع سازد.

موضوع وجود گنبدهای نمکی در محوطه آبگیری سد گتوند علیا از مهمترین مسایل زیست محیطی استان است که در صورت جدی گرفته نشدن آن توسط شرکت آبنیرو و ادامه اصرار این شرکت به روش انکار و بی توجهی، که تاکنون نسبت به سایر صدمات زیست محیطی ، فرهنگی و اجتماعی سد سازی در خوزستان در پیش گرفته است زنگ خطر بروز مشکلات جدی اجتماعی و امنیتی را در آینده استان به صدا در می آورد. اما شرکت« آبنیرو» همچنان به یمن مدیریت غیربومی و خارج بودن از اشراف مدیریتی مقامات استانی نسبت به اجرای تعهدات خود در قبال مردم خوزستان بی اعتنایی می ورزد.

از دست رفتن وسایل معیشتی و محل سکونت ده ها خانوار حوزه این سد و همچنین به زیر آب رفتن محوطه های تاریخی از جمله مسایلی است که در صورت تعیین تکلیف نشدن در فاصله زمانی پیش از آبگیری سد گتوند علیا به تکرار تجربه دردآور کارون۳ منجر خواهد شد.

تجربه نشان داده است که شرکت «آبنیرو» تنها در مرحله پیش از آبگیری سدها ممکن است به پاره ای از تعهدات خود عمل نماید و پس از آن، بی توجهی مطلق به خواسته های بومیان را در پیش می گیرد. لذا جای آن دارد تا مسئولین استان خوزستان با جدیتی بیشتر بر این پروژه نظارت نمایند.

مدتهاست صنعت سدسازی در جهان از موضوعات بحث بر انگیز محققان و صاحبنظران محیط زیست است و مخالفان آن با دلایل قابل تاملی این شیوه بهره وری از آب رودخانه ها را مناسب نمی دانند، اما سیاست کلی حاکم بر وزارت نیرو در ایران بدون اندک توجه ای به نظرات مخالفان و بدون مطالعه بر آثار زیانبار این صنعت با شتاب و تبلیغات بسیار در حال احداث سدهای متعدد بر رودخانه های کشور است. 

چنانچه مقامات «شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران» برای فرار از مسئولیت خود، اقدام به تکذیب این گزارش نمایند، عکس ها و فیلم های مستند که توسط کارکنان دلسوز پروژه در اختیار ایبنانیوز قرار گرفته و نشان دهنده بکارگیری گسترده ماشین آلات سنگین راهسازی برای بارگیری و تخلیه توده های بزرگ نمک در رودخانه کارون است، در همین سایت خبری منتشر خواهد شد.