نیما نعمتی: اولین یا شاید مهم‌ترین گام برای رفع اثرات تهدیدهای زیست‌محیطی این است که نتایج پروژه‌های مطالعاتی موجود در زمینه رفع تهدیدات زیست‌محیطی را بررسی کرده و با توجه به اثرات و پیامدهای زیست‌محیطی در شرایط فعلی، اقدام به اولویت‌بندی چالش‌ها و راهکارها کنیم. امروز تصاویر هوایی جلگه خوزستان، تفاوت‌هایی با جلگه‌ واقعی دارد. احداث سدها، آبگیرها وپروژه‌های آبخیزداری از یک سو و حفاری، اکتشاف چاه‌های نفت وگاز از سوی دیگر بر محیط‌زیست استان خوزستان تاثیرگذارند. بروز جنگ تحمیلی هشت ساله در نابودی باغات، نخلستان‌ها و بوم‌های محلی تاثیرات مخربی گذاشته است. این تنها نمونه‌ای از مسائل زیست‌محیطی در یکی از استان‌های کشورمان است.

مسائلی از این دست در سایر استان‌ها، حوضه‌های آبریز، دشت‌ها، حاشیه رودخانه‌ها، جنگل‌ها و سفره‌ آب‌های زیرزمینی قابل بررسی هستند. احداث پروژه‌های صنعتی خرد و کلان در محدوده‌های شهری وبرون‌شهری، استقرار صنایع با آلایندگی بالا، صنایع فولادسازی، سیمان، پتروشیمی‌ها، زه‌آب برگشتی شیلات و مزارع به سمت رودخانه و برکه‌ها و... پیامدهای زیست‌محیطی به همراه دارند. در سال‌های اخیر کم‌آبی و خشکسالی‌های ممتد به خشک‌شدن برکه‌ها، آب‌های سطحی کم‌عمق، تالاب‌ها، باتلاق‌ها و کم‌آبی رودهای شاخص استانی وکشوری منجر شده است. وجود چاه‌های غیرمجاز در زمین‌های کشاورزی، باغات و برداشت‌های فراوان از آب‌های زیرزمینی نیز کاهش منابع سفره‌های آب زیرزمینی را در پی داشته است. نکته قابل توجه در مطالعات انجام شده در مجامع علمی- تخصصی دانشگاهی به‌وجود برخی عناصر کمیاب شیمیایی مانند روی، منگنز، آرسنیک و دیگر عناصر کمیاب در مقادیر متفاوت در آب‌های زیرسطحی اشاره شده است.

برخی کارشناسان استفاده از آب‌های زیرسطحی در برخی مناطق کشور را به منظور شرب یا کشاورزی مجاز نمی‌دانند و برخی دیگر استفاده از این آب‌ها را به منظور کشاورزی مناسب می‌دانند. وقوع جنگ‌های پی در پی در خاورمیانه و تخریب زیستگاه‌های گیاهی و جانوری در کنار توسعه حفاری‌های شرکت‌های نفتی به معضل گرد وغبارهای محلی و منطقه‌ای دامن زده است.

چنانچه در گذشته شجره‌نامه یا دایره‌المعارفی از تنوع گونه‌های زیست جانوری و گیاهی تهیه می‌شد اکنون به انقراض بیش از نیمی از گونه‌های نادر و در خطر انقراض قرارگرفتن بسیاری دیگر از گونه‌های باقیمانده اشاره می‌شد. جذب مشارکت فردی-اجتماعی در توسعه پایدار محیط‌زیست شهری، استانی و کشوری یک راهکار است. اولین کوشش هر شخصی می‌تواند کاهش سهم آلایندگی فردی در محیط‌زیست پیرامون خویش باشد. شخصی که در حفاظت محیط‌زیست، وظایف فردی را به نحو مطلوبی انجام می‌دهد، در آگاهی‌بخشی به دیگران نیز توانمند است.

اولین گام در آموزش پایه مسائل زیست‌محیطی، ایجاد کلاس‌های آموزشی برای مدیران اجرایی و مدیران تصمیم‌ساز در این زمینه‌هاست. پس از اطمینان از آموزش مدیران، قطعا این آموزش‌ها به دیگر اقشار جامعه نیز تعمیم داده می‌شود.همیاران محیط‌زیست در صورت انسجام بیشتر تشکیلاتی در پاکسازی محیط‌های طبیعی و انسان‌ساخت و سایر فعالیت‌های زیست‌محیطی نیز کارآیی خواهند داشت. مشارکت فردی-اجتماعی در مدیریت بهینه مصرف انرژی، از طریق کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، تعادل سیستم گرمایشی و سرمایشی و تعدیل دیگر مصارف انرژی اهمیت بسیار دارد. رشد سطح آگاهی ‌زیست‌محیطی فردی از طریق آموزش، دلسوزبودن و ارزش‌گذاری اجتماعی هرکدام معیاری مهم در روند گرایش‌های فردی-اجتماعی زیست‌محیطی جامعه است. عوامل محیطی و فیزیکی بر زیستگاه‌های جانوری و گیاهی تاثیرگذار هستند.

گیاهان با نقش کنترلی، ظرفیت زیستی -جانوری هر زیستگاه را مشخص می‌کنند بنابراین هر چه تنوع گیاهی بر اساس شرایط خاک واقلیم را افزایش دهیم به جانوران بیشتری شانس بقا داده‌ایم. افزایش تنوع رویشگاه‌های گیاهی واجتماع‌ جنگلی یک راهکار است.

کاشت درختان زیتون و انجیر به‌دلیل سایه گستری و بهره‌دهی در برخی از کشورها اجرایی شده است. انتخاب‌های سلیقه‌ای در پوشش‌های گیاهی فضای سبز شهری وبرون‌شهری با چالش‌هایی همراه است و جبران مافات در مسائل زیست‌محیطی سنگین است.

چنانچه شورای برنامه‌ریزی محیط‌زیست کشوری در استان‌ها یا پدافند زیستی مسئولیت توسعه ظرفیت نگهداری، ظرفیت زیست گیاهی و جانوری و انتخاب نوع پوشش گیاهی را برعهده بگیرد، دیگر شاهد تصمیم‌گیری‌های بدون کارشناسی نخواهیم بود. در اکولوژی جمعیت، گونه‌های گیاهی وجانوری، اصل سازگاری با محیط برای ادامه بقا یا نابودی یک گونه زیستی مورد تاکید فراوان است. تاثیرگذاری مثبت ومطالعه شده در شرایط این سازگاری‌های زیستی بدون تغییر محسوس در اکولوژی منطقه به گونه‌ای که تنوع کنونی گیاهی وجانوری حفاظت شود و گونه‌های غیربومی در کنار گونه‌های بومی امکان حیات یابند، اقدامی ارزشمند است. در سایر کشورها نیز از طریق شرایط کاشت گلخانه‌ای گیاهان نایاب غیربومی را از سایر مناطق جمع‌آوری وتکثیر می‌کنند.

در خصوص گونه‌های در حال انقراض جانوری نیز گاهی تغییر زیستگاه می‌تواند شرایط را در وضعیت مطلوب قرار دهد. حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری با ابزارهای علمی و زیر نظر کارشناسان صورت می گیرد. انتخاب محل‌های غیرکارشناسی برای حفاظت گونه‌ها نتیجه عکس دارد. اقلیم، منابع آبی و خاک بر موجودات زنده تاثیرگذارند. برای توسعه فضاهای شهری، فضاهای اکولوژیک را فدا نکنیم.

در کلانشهرهای توسعه‌یافته، فضای شهری و فضای اکولوژیک به یک همزیستی مسالمت‌آمیز دست یافته‌اند. امروزه کارشناسان راهکار نهایی خروج کلانشهرهای کشور از چالش‌های زیست محیطی را بازگشت به این همزیستی مسالمت‌آمیز فضاهای انسان ساخت با محیط طبیعی می‌دانند. رقابت گونه‌های جانوری در شرایط مطلوب زیستگاهی کمتر می‌شود. در یک چرخه گیاهی مطلوب برقراری تعادل میان نیروهای شیمیایی، بیولوژیک ومکانیکی ریشه گیاهان بر خاک، تقویت خاک و بروز تغییرات مثبت در توسعه تنوع گیاهی را به‌دنبال دارد. بروز عدیده و دنباله‌دار سیلاب‌های فصلی در برخی مناطق کشور که هر ساله شاهد آن هستیم با انسجام‌بخشی به احیا و تنوع پوشش‌های گیاهی سازگار و با صرفه اقتصادی، کاهش می یابند و با چسبندگی بیشتر مولکول‌های خاک علاوه بر حاصلخیزی ومرغوبیت خاک منطقه شاهد کاهش آسیب‌پذیری زمین‌های زراعی و مسکونی منطقه در جریان وقوع سیلاب‌های احتمالی خواهیم بود.

در شرایط خشکسالی باید به‌دنبال گونه‌هایی باشیم که نیاز کمتری به منابع آبی داشته و ریشه‌های آنها به منابع آب‌های زیرسطحی آسیب نرسانند. گیاهانی که در آب‌ها و زمین‌های شور قابلیت پرورش دارند یا در آب‌های برگشتی تصفیه شده رشد ونمو می‌کنند برای اصلاح اکولوژی چشم‌اندازهای بیابانی وبرون‌شهری می‌تواند کارآیی داشته باشد.

شناخت ساختار اکولوژیک منطقه و سازماندهی و مدیریت یکپارچه حوزه‌های آبی، خاکی و اقلیمی از طریق گزینش گونه‌های بومی وغیربومی سازگار با محیط می‌توانند به اصلاح ساختار چشم‌اندازهای طبیعی منجر شود. ایرادی که از گونه‌های غیربومی گرفته شده، بیگانه بودن آنها با زیستگاه‌های ایران است که ابتدا باید سازگاری وبی‌خطر بودن این گونه‌ها برای زیستگاه‌های ایرانی تایید شود.

تغییر شرایط زیستگاه‌های در معرض خطرآلایندگی بالا یا تغییر مکانی زیستگاه گونه‌های گیاهی و جانوری متناسب با شرایط اقلیمی محل زیست گونه وتنظیم چرخه گازها اقدامی موثر است. چرخه گازها در رشد ونمو گونه‌های گیاهی وجانوری تاثیرگذاراست. توسعه آلایندگی‌های منابع آب وهوا، خاک وآلودگی صوتی، نتیجه ساخت وسازهای بدون پشتوانه زیست‌محیطی است. فضاهای سبز شهری به فضاهایی غیرموثر و تنها برای لحظاتی استراحت عابران طراحی شده‌اند.

بازطراحی فضاهای سبز شهری یک ضرورت است. به‌ازای هر شهرک انسان ساخت باید فضای مناسب اکولوژیک طبیعی با کارآیی مثبت در نظر گرفته شود. قرض گرفتن برخی از ویژگی‌های کیفی معماری‌های غیربومی و بومی‌سازی آنها قابل بررسی است. تاخیر بیشتر در خروج کاربری‌های مزاحم شهری از محدوده پرخطر آلایندگی شهری، زمانبر و هزینه‌بر است.پراکنش جمعیتی از نواحی متراکم شهری ورسیدن به حد مطلوب تراکم جمعیتی شهری واحیای فضای اکولوژیک درون شهری یک راهکار سازنده است. الگوهای بدون برنامه‌ریزی شهرسازی ناسازگار با محیط‌زیست واقلیم هر منطقه کنار گذاشته شوند.

اجرای طرح‌های انتقال جغرافیایی منابع آبی، پیامدهای زیست‌محیطی و تغییرات منفی اکوسیستم‌ها را در پی دارد. طرح‌ریزی سازمانی با هدف مدیریت و نظارت بر پیامدهای زیستی هرگونه ساخت وساز درون و برون‌شهری مرتبط با نظام مهندسی محیط‌زیست شهری که بر وضعیت فضاهای طبیعی ومحیط‌های انسان‌ساخت نظارت کند، تحول مثبت زیست‌محیطی محسوب می‌شود.

مواجهه با پیامدهای منفی پدیده‌های جهانی و منطقه‌ای شکاف لایه ازون و گرد وغبارهای فصلی ومحلی راهکار مشترک و ترکیبی ملی-جهانی می‌طلبد. ارزیابی پیامدها و اثرات زیست محیطی پروژه‌های شهری و ساخت وسازهای کارگاهی-صنعتی نیازمند بررسی دقیق پروژه‌ها از مرحله آغاز طرح مطالعاتی تا زمان بهره‌برداری و کنترل مستمر کیفی محصولات است. مسئولیت‌پذیری مدیران در سطوح مختلف در امر اطلاع‌رسانی وتصمیم‌گیری‌ها و پاسخگوبودن نسبت به شرح وظایف زیست‌محیطی برای جلب حمایت حقوقی وهماهنگی‌های قانونی نهادهای قانونگذاری وهمسان‌سازی قوانین داخلی سازمان‌های همکار وهمسو کمک شایانی به بهبود کیفیت محیط‌زیست می‌کند و روند فعالیت‌های جزیره‌ای کُند می‌شود.

با شناخت و بررسی کمی وکیفی آب‌های سطحی و زیرسطحی از نظر شرایط فیزیکی، شیمیایی و میکروبیولوژیک منابع آبی، مانع از برداشت‌های غیرقانونی از آب‌های زیرسطحی شویم. عدم محدوده‌سازی برای کنترل و حفاظت واقعی زیستگاه‌های حیات‌وحش و سیمای نامناسب رویش طبیعی یک هشدار است. چرخه هیدرولوژیک اکوسیستم‌های آبی سواحل و دریاها در محدوده استان شناسایی وحفاظت شوند.

گشت‌های نظارت زیست‌محیطی دریایی حد فاصل بنادر و جزایر خلیج‌فارس را پوشش دهند. تبیین ارزیابی استراتژیک زیرساخت‌ها و توانمندی‌های محیط‌زیست استانی و شهرستانی با مشارکت نهادهای علمی-تخصصی دانشگاهی از طریق غربالگری، تدوین گزارشات، پایش و نظارت مستمر و مشاوره با کارشناسان جهت بهبود برنامه‌های اجرایی و طرح‌های پیشنهادی زمینه‌ساز توسعه بیشتر محیط‌زیست است. بازیافت روغن سوخته، سوزاندن زباله‌ها و بوی ناشی از سوختن مواد زائد جامد و پلاستیک‌ها، شیرابه‌های آلوده پسماندها، مواد شوینده شیمیایی و... هر کدام تهدیدی زیست‌محیطی محسوب می‌شوند. درصد بالای تبخیر آب‌های ساکن در فصول گرم سال در محدوده استانی نیازمند راهکاری بومی مانند پخش توپک‌های پلاستیکی یا ساقه‌های نی‌بر سطح آب و...است.

استنشاق بوهای نامطبوع شیمیایی با منشا احتمالی کشت نیشکر وصنایع جانبی پیامد زیست‌محیطی دارد. کاهش مصرف بالای سوخت‌های فسیلی منابع متحرک تک‌سرنشین با اثرات زیست‌محیطی نیاز به جلب مشارکت فردی-اجتماعی شهروندان دارد. عدم اتصال به شبکه فاضلاب در شهرها وروستاها نگران‌کننده است. نشست‌های موضعی زمین در برخی نواحی شهری که منشا آن شسته شدن خاک در بستر حوضچه‌های فاضلاب است، پیامدی منفی برای آینده شهر در بر دارد. مدیریت زباله‌ها و پسماندهای شهری در طراحی شیوه‌های نوین امحای صنعتی قابل بررسی است. به‌کارگیری شیوه‌های نوین تفکیک از مبدا یا در مقصد وامکان بازیافت و امحای صنعتی برای کاهش تهدیدات زیست‌محیطی و توقف دپوی پسماندهای شهری در تفرجگاه‌ها ونواحی برون‌شهری است.

طراحی بیماری‌های بیولوژیکی نیز با هدف تاثیر مشترک مخرب بر انسان و محیط‌زیست، تهدیدی بشری و زیست‌محیطی است که راهکاری جهانی و آمادگی ملی را می‌طلبد. با توجه به پیچیدگی‌ها و تنوع مسائل زیست‌محیطی وضرورت مواجهه با چالش‌های زیست‌محیطی قرن اخیر ذکر دونکته، مهم به نظر می‌رسد: اول اینکه زمانی که از پیامدهای فعل وانفعالات زیست‌محیطی بحث به میان می‌آید، محیط‌زیست شهری، روستایی، جنگلی، کویری، محیط‌زیست گیاهی یا جانوری وسایر محیط‌های زیستی حفاظت شده و مراتع و... مدنظر بوده وتهدیدات زیست‌محیطی در هیچ منطقه یا ناحیه‌ای قابل چشم‌پوشی نیست. پس هدف اصلی حفاظت تمام قد از محیط‌زیست یکپارچه برای تداوم حیات کیفی همه موجودات زنده است. نکته دوم اینکه بررسی دقیق و بهنگام همه پدیده‌های ریز و درشت و دور و نزدیک زیست‌محیطی باید در اولویت جهانی قرار بگیرد.

آنچه امروز در یک منطقه از جهان تهدید زیست‌محیطی محسوب می‌شود در آینده‌ای نزدیک شامل همه گستره جهانی شده و اثرات منفی آن گریبان همه بشریت را خواهد گرفت. پس ساده‌انگاری مسائل زیست‌محیطی وبی‌تفاوتی به پدیده‌های زیست‌محیطی سایر موقعیت‌های جغرافیایی ناشی از کوته‌نظری بوده و پیامدهای منفی برای همه جهانیان به‌دنبال خواهد داشت.

یک چالش جهانی گرم شدن تدریجی جهان و آب شدن یخ‌های قطبی است که در صورت نیافتن راهکاری جهانی برای همه کشورها پدیده‌ای نگران‌کننده خواهد بود. در آخر اینکه آنچه در این مجال بدان پرداخته شد اندکی از تهدیدات شناخته شده زیست‌محیطی است که برای همگان مشخص شده است و بسیاری از تهدیدات ریز و درشت دیگر وجود دارند که هنوز یا شناسایی نشده‌اند یا اینکه به‌عنوان یک تهدید محیط‌زیستی به‌حساب نمی‌آیند.

نتیجه آنکه همه پدیده‌ها و چالش‌های زیست‌محیطی ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر دارند و حل یک معضل در گرو بررسی و رفع سایر تهدیدات زیست‌محیطی است.
-------------------------
در کلانشهرهای توسعه‌یافته، فضای شهری و فضای اکولوژیک به یک همزیستی مسالمت‌آمیز دست یافته‌اند. امروزه کارشناسان راهکار نهایی خروج کلانشهرهای کشور از چالش‌های زیست محیطی را بازگشت به این همزیستی مسالمت‌آمیز فضاهای انسان ساخت با محیط طبیعی می‌دانند.
-----------------------
احداث پروژه‌های صنعتی خرد و کلان در محدوده‌های شهری وبرون‌شهری، استقرار صنایع با آلایندگی بالا، صنایع فولادسازی، سیمان، پتروشیمی‌ها، زه‌آب برگشتی شیلات و مزارع به سمت رودخانه و برکه‌ها و... پیامدهای زیست‌محیطی به همراه دارند. در سال‌های اخیر کم‌آبی و خشکسالی‌های ممتد به خشک‌شدن برکه‌ها، آب‌های سطحی کم‌عمق، تالاب‌ها، باتلاق‌ها و کم‌آبی رودهای شاخص استانی وکشوری منجر شده است.

مرجع / آفتاب یزد