استاد ایرانی امپریال کالج لندن گفت: مدیریت آب در کشور به «سندرم ماموریت هیدرولیکی» مبتلا شده که تنها راه مدیریت منابع آب را سدسازی و طرح های انتقال آب می داند.

آب در خوزستان در وضعیت بحرانی است و هر روز خبرهای نگران کننده از یکی از رودخانه ها یا تالاب های این استان منتشر می شود. سدسازی های بی رویه و طرح های انتقال آب، رمقی برای رودهای پرآب این استان باقی نگذاشته اند. اکنون کارون شاهرگ حیاتی خوزستان نیمی از آبدهی گذشته خود را ندارد و کرخه خروشان با 80 درصد کاهش روبه روست. گزارش ها رودهای جراحی و زهره را نیز در وضعیت قرمز نشان می دهد. در این میان تالاب های هورالعظیم، شادگان، بامدژ و میانگران نیز در آستانه نابودی قرار گرفته اند.

درباره بحران آب و راه‌های برون رفت از آن با کاوه مدنی که برای شرکت در یک نشست تخصصی درباره بحران آب به خوزستان سفر کرده است به گفت وگو نشستیم.

دکتر کاوه مدنی، استاد مدیریت منابع آب و محیط زیست مرکز سیاست محیط زیست دانشگاه سلطنتی لندن و استاد دانشگاه فلوریدای مرکزی در آمریکا است. وی فارغ التحصیل عمران از دانشگاه تبریز و دکترای اقتصاد محیط زیست از دانشگاه کالیفرنیا است. مدنی یکی از جوان ترین و سرشناس ترین متخصصان امروز مدیریت منابع آب در دنیا و متخصص در مدیریت آب در مناطق خشک، از جمله خاورمیانه و کالیفرنیاست. مدنی در سال 2012 به عنوان یکی از 10 چهره جدید مهندسی عمران توسط انجمن مهندسان عمران امریکا معرفی شده است.

مقاله اخیر مدنی با عنوان «مدیریت منابع آب در ایران؛ چه چیز باعث این بحران فزاینده شده است؟» در نشریه بین المللی مطالعات و علوم محیط زیست به ریشه یابی عوامل ایجاد بحران آب در ایران می پردازد، که بازتاب های زیادی داشته است.

این پژوهشگر معتقد است: مدیریت آب در کشور به «سندرم ماموریت هیدرولیکی» مبتلا شده است.

وی عامل اصلی بحران آب در ایران را سوءمدیریت دانست و توضیح داد: «سندرم ماموریت هیدرولیکی» به معنی نگرش مهندسی صرف به مدیریت آب است است به عبارت دیگر مدیران آب کشور تصور می کنند با ساختن سازه های هیدرولیکی می توانند مشکل آب را حل کنند.

مدنی افزود: این دیدگاه مربوط به بازه ای است که بشر هنوز دانش خوبی نداشته و فکر می کرد می تواند آب را از طریق کارهای مهندسی و ساختن سازه مانند سدسازی و انتقال آب مدیریت کند.

وی با اشاره به سدسازی و برداشت بی رویه از منابع آب، اضافه کرد: با وجودی که تبعات منفی این دیدگاه اکنون آشکار شده اما این روند هنوز ادامه دارد، البته سدسازی در کشور تقریبا مسکوت گذاشته شده و اعلام می کنند سدها خوب نیستند اما پروژه های انتقال آب میان حوزه ای جایگزین سدسازی شده اند.

این استاد مدیریت منابع آب و محیط زیست با انتقاد از تداوم حاکمیت تفکر سازه ای بر کشور، اظهار کرد: طرح های انتقال آب میان حوزه ای و شیرین کردن آب به همان اندازه سدسازی راهکار غلطی برای حل بحران آب هستند و تا زمانی که راه حل های ارزان تر مثل بازار آب وجود دارد نباید از این راه حل ها استفاده شود.

وی «سندرم ماموریت هیدرولیکی» یا تفکر سازه ای را نوعی توهم توصیف کرد که کشورهای در حال توسعه دچار آن هستند و به خاطر عدم دانشی که دارند فکر می کنند می توانند با تخصیص منابع مالی بیشتر مشکلات را حل کند، در حالی که اگر اینطور بود کشورهای توسعه یافته این کار را می کردند.

مدنی تصریح کرد: مساله این است که ما فکر می کنیم با تکنولوژی و با برداشتن تحریم ها می توانیم این مشکل را حل کنیم در حالی که این یک مکتب فکری است و مشکلاتی که وجود دارد بسیار بیشتر از آن است که با تکنولوژی و با پول خرج کردن و کارگروه نجات دریاچه درست کردن حل شود.

وی همچنین خوزستان را یک استان مظلوم از لحاظ منابع آبی عنوان کرد و افزود: مسائل خوزستان چون استان مرزی است و در پایین دست قرار دارد حادتر است و هم از ناحیه استان های بالادست و هم از سمت کشورهای همسایه از نظر آب مظلوم واقع شده، زیرا آنها برای توسعه به سمت برداشت آب و سوء استفاده از آب روآورده اند.

مدنی با اشاره به برداشت استان های بالادست خوزستان، اظهار کرد: قدرت کنترل برداشت آب در حوزه های آبریز کشور کمتر است چون وقتی در دنیا دو کشور می توانند یکدیگر را تهدید کنند و حتی از قدرت نظامی برای جلوگیری از برداشت و حفاظت منابع آبی استفاده کنند اما وقتی در یک کشور قرار می گیریم قضیه پیچیده تر می شود، چون نمی شود با یک استان در زمینه آب چنگ مسلحانه کرد.

*ضرورت تحول در حکمرانی آب

این متخصص اقتصاد آب، اصلاح ساختار حکمرانی آب در کشور را یکی از مسائل جدی در حل بحران آب دانست.

وی افزود: در شرایط موجود ارگان ها به دنبال تحقق اهداف سازمانی خود هستند و بهترین مدیران هم نمی توانند به صورت ایده آل کار کنند چون ناچارند در خدمت سازمان خود باشند به همین دلیل تنها با اصلاح ساختار حکمرانی آب و حکمرانی محیط زیست و کاهش ذی نفعان و ذی مدخلان این مشکل قابل حل است.

به گفته وی، در حال حاضر سازمان حفاظت محیط زیست یک سازمان حاکمیتی است بنابراین اگر به این سازمان درست بها دهیم باید قدرت وتو کردن داشته باشد و بتواند جلوی وزارتخانه ها و طرح های غیرکارشناسی را بگیرد.

طبق تعریف برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP): حاکمیت آب شامل همه فرایندهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی است که از طریق آن حکومت ها، جامعه مدنی و بخش خصوصی درباره توسعه و مدیریت منابع آب تصمیم می گیرند. بر این اساس حاکمیت آب چیزی بیش از قانون گذاری، تنظیم کردن و نهادهای مرتبط با آب است، اگرچه همه اینها اهمیت دارند.

استاد مرکز سیاست محیط زیست دانشگاه سلطنتی لندن اضافه کرد: تشکیل وزارتخانه جدید مشکل ما را حل نمی کند بلکه باید نوع نگاه ما به محیط زیست است که باید تغییر کند، به طور مثال هیچگاه مدیری که قیمت بنزین را برای حفظ محیط زیست گران کند تشویق نمی شود چون اثرات آن 20 سال دیگر دیده می شود اما اگر مدیری سد بسازد یا خودروی جدید وارد کند همه برای او دست می زنند، بنابراین سخت است که بدون تغییرات نگرش در جامعه به اهداف خود برسیم.

*سوءمدیریت؛ متهم اصلی

مدنی با بیان اینکه مسائل آب و محیط زیست در یک بازه زمانی کوتاه حل نمی شود، گفت: مشکلات بخش آب هنوز به درستی شناسایی نشده است، دلیل آن هم این است که ما در کشور مشکل مساله شناسی داریم یعنی می خواهیم مشکل را حل کنیم بدون اینکه خوب بشناسیم بنابراین در وحله اول باید مساله را خوب بشناسیم که بشود راه حل درستی برای آن پیدا کرد.

وی مشکل بحران آب کشور را شامل سه بخش عنوان کرد و افزود: افزایش جمعیت به صورت سریع و استقرار نامناسب آن یکی از این بخش هاست به طوری که به پراکنش جغرافیایی توجه نشده و همین مساله باعث شده نتوانیم آب را برایش تامین کنیم.

وی بخش دوم مشکلات را کشاورزی ناکارآمد و غیراقتصادی دانست و اظهار کرد: به دلیل اقتصاد نفتی برای کشاورزی برنامه ریزی نشده است بنابران همیشه کشاورز یک قشر محروم تلقی و سعی شده از او حمایت با یارانه آب و ... حمایت شود و در نهایت با وجودی که سطح زیرکشت افزایش پیدا کرده و مصارف آب بیشتر شده اما کشاورز بدبخت تر شده که نشان می دهد عملکرد ضعیفی داشتیم.

این محقق اضافه کرد: این دو دلیل مهم اما خارج از مدیریت آب هستند ولی مهمترین عامل بحران آب سوءمدیریت است زیرا ما در طول دهه ها برای آب برنامه ریزی نداشتیم.

*آب در وضعیت قرمز

استاد مرکز سیاست محیط زیست دانشگاه سلطنتی لندن معتقد است: وضعیت آب بسیار بحرانی است و به راحتی نمی توان از آن خارج شد ولی می توان آن را تحلیل کرد و یا فشار را از جایی به جای دیگری منتقل کرد تا زمانی که راهکارها اجرایی شود.

وی نسبت به مصرف بیش از اندازه منابع آبی هشدار داد و افزود: اگر مصرف منابع طبیعی آب از حدی بگذرد، برگشت ناپذیر می شوند و دیگر نمی توان عملیات احیا انجام داد، به طور نمونه ما بسیاری موارد همچون دریاچه ارومیه، هامون، گاوخونی و هورالعظیم داریم به مرحله می رسیم که غیرقابل احیا و غیرقابل برگشت می شوند.

مدنی تصریح کرد: این شرایط بحرانی است و هر چقدر هزینه کنیم و کارگروه تشکیل دهیم بی فایده است.

وی ادامه داد: مساله دیگر اینکه به دلیل فشار سیاسی به سمت اصلاح کردن مشکلاتی رفته ایم که دیده می شوند ولی برای مساله ای مانند آب های زیرزمینی که فاجعه ملی است کاری نکرده ایم.

مدنی با بیان اینکه هنوز وارد راهکارهای خروج از بحران آب نشده ایم، اظهار کرد: می شود از اقدامات کشورهایی که تبعات مدیریت هیدرولیکی را دیده اند الگوبرداری کرد اما برای اجرای این راهکارها اول باید مساله را درست بشناسیم.

وی اضافه کرد: من اعتقاد راسخ دارم که هنوز متوجه بحران نشده ایم زیرا هنوز درباره مطالب پایه بحث می کنیم بدون اینکه مطالعه درستی داشته باشیم و این عدم شناخت کافی باعث می شود نتوانیم مساله را جامع و کامل حل کنیم به طور نمونه هنوز بر سر اینکه جمعیت در بحران آب تاثیر داشته یا کشاورزی و یا سوء مدیریت، تغییر اقلیم و خشکسالی و یا تخریم به اجماع نرسیده ایم.

مدنی با بیان اینکه راه حل مسائل آب و ریشه یابی آنها خارج از حوزه مدیریت آب است، گفت: حل بحران آب لزوما با چند کار در بخش آب عملی نیست و باید از راه های مختلف وارد شد.

وی افزود: نمی شود فقط با بستن سدها یا حتی رهاسازی آب همه چیز را به حالت اول برگرداند و احیا کرد و برای این کار هم منابع و هم مصارف را باید کنترل کرد.

استاد مدیریت منابع آب و محیط زیست با تاکید بر تغییر رویکرد در بخش کشاورزی، اظهار کرد: باید در بخش کشاورزی سرمایه گذاری کرد، البته نه برای ایجاد خودکفایی و امنیت غذایی، ولی می توان به جای آن برای تبادل غذا و انرژی و دیپلماسی غذایی را قوی تر کرد تا امنیت برای جامعه ایجاد شود.

وی با اشاره به برخی نظریه ها درباه تعطیل کردن بخش کشاورزی، تصریح کرد: آنهایی که می گویند کشاورزی باید تعطیل شود درک درستی از جامعه ندارد؛ کشاورزی نمی تواند تعطیل شود زیرا با تعطیلی آن بحران اجتماعی خواهیم داشت.

مدنی تاکید کرد: اگر چه با بحران های سختی روبه رو هستیم اما امیدواریم این بحران ها در تغییرات ساختاری به ما کمک کند مثلا اگر قبلا در ارومیه اقداماتی اجرا می کردند، متهم به سیاسی کاری می شدند ولی اکنون همه می دانند مساله بحران آب است یا اینکه در سال های خشکسالی در کالیفرنیا اگر فرماندار دستوری بدهد، هزینه های زیادی ندارد.

وی تاکید کرد: برای حل بحران آب در کشور باید باور و دانش عمومی عوض شود و تفکر در سطح مدیران، متخصصان و دانشمندان و مردم تغییر کند زیرا این افراد هنوز مساله را به خوبی نشناخته اند به طور مثال مردم به این باور نرسیده اند که صرفه جویی و استفاده بهینه از آب توسط آنها می تواند در حل بحران آب تاثیرگذار باشد.