یکی از آداب‌ و رسوم قوم عرب در استان خوزستان، آیینی است به نام «گرگیعان» که در شب نیمه ماه رمضان اجرا می‌شود.

در میان اقوام ایرانی، آداب‌ و رسوم مختلفی هر ساله اجرا می‌شوند که بعضی ریشه در زمان‌های بسیار قدیم دارند و اگر به دنبال ریشه‌یابی آن‌ها باشیم به نشانه‌هایی می‌رسیم که امروز شاید درک آن‌ها کمی برایمان دشوار باشد.

معمولا در هر مناسبت ملی و مذهبی که در تقویم سالانه ما ایرانی‌ها وجود دارد، آیین‌هایی خاص با آن مناسبت هم در جایی یا جاهایی از کشورمان اجرا می‌شوند که با وجود تفاوت‌هایی در کیفیت اجرا، ریشه و مفهومی یکسان دارند.

یکی از این آیین‌ها، رسمی است به نام «گرگیعان» یا «قرقیعان» که عمدتا در بین عرب‌های استان خوزستان رواج دارد و در واقع مراسمی است که توسط کودکان اجرا می‌شود، «گرگیعان» در شب نیمه ماه مبارک رمضان و در واقع شب ولادت امام‌حسن مجتبی (ع) اجرا می‌شود، به این صورت که کودکان با پوشیدن لباس‌های نو و تمیز خود که معمولا لباس محلی است، با کیسه کوچکی در دست، همگی به صورت گروهی راه می‌افتند و به درب تک‌تک خانه‌های محل می‌روند و با خواندن شعری در می‌زنند و از اهل خانه می‌خواهند تا هدیه‌ای به آن‌ها بدهند، هدایایی که اهل خانه به کودکان می‌دهند، معمولا خوردنی‌های خوشمزه کودکانه از جمله بیسکوئیت و آب‌نبات و شکلات و همچنین آجیل و تنقلات مخصوصا باسورک است.  

در یک محله، معمولا هر خانه‌ای که کودکی داشته باشد، نماینده‌ای هم در این مراسم دارد بنابراین طبیعی است که کودکان در خانه به خانه رفتن، به درب خانه خود هم برسند و هدیه‌ای از والدین خودشان دریافت کنند.

*ریشه لغوی «گرگیعان»؟

در مورد ریشه و معنی کلمه «قرقیعان» یا «گرگیعان» نظرات متفاوتی وجود دارد؛ یکی از آن‌ها این است که «قرقیعان» از کلمه «قرّةالعین» گرفته شده که به معنای «نور چشمی» یا «چشم روشنی» است و از آن جایی که مراسم گرگیعان مصادف می‌شود با تولد امام حسن(ع) و خوشحالی پیامبراکرم(ص) برای تولد اولین نوه‌اش، می‌گویند که مردم برای عرض تبریک به امیرالمومنین(ع) و همسرش فاطمه زهرا(س) با گفتن «قرة عین! قرة عین!» به درب منزلشان می‌رفتند و کم‌کم به صورت مناسبتی هر ساله در میان مسلمانان رواج گرفت.

*اجرای نمادین گرگیعان در اهواز

«گرگیعان» یا «قرقیعان» نام یک آیین سنتی رایج بین عرب‌های خوزستان، استان هرمزگان، عراق، بحرین، کویت و شرق عربستان و امارات متحده عربی است، برای ریشه این مراسم روایات مختلفی ذکر شده اما برجسته‌ترین آن، به مناسبت میلاد امام دوم شیعیان ذکر شده است.

نام اصلی این آیین «قرقیعان» است ولی با توجه به این‌که مردم عرب خوزستان حرف «قاف» را در بیشتر کلمات «گاف» تلفظ می‌کنند به آن «گرگیعان» می‌گویند.

اگرچه امروزه کمتر شاهد برگزاری چنین آیین‌هایی در شهرهای ایران هستیم و این‌گونه مراسم سنتی تحت تاثیر مدرنیته و زندگی‌های شلوغ و پر رفت‌وآمد، به دست فراموشی سپرده شده‌اند، اما هنوز همه ساله در بسیاری از شهرهای ایران برگزار می‌شود.

گرگیعان در 14 رمضان 1392 برای نخستین بار در موزه هنرهای معاصر اهواز و تحت نظر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزستان همزمان با نمایشگاه قرآن برگزار شد، کودکان و نوجوانان دختر و پسر با پوشش سنتی در حالی‌که کیسه‌های سنتی بر گردن داشتند با برهم زدن ریگ‌هایی در دست، وارد سالن موزه هنرهای معاصر شدند و با اشعار عربی به مناسبت میلاد امام دوم شیعیان این آئین را به صورت نمادین برگزار کردند. 

فعالان فرهنگی برای این مراسم غرفه‌ای جهت پذیرایی از کودکان در نظر گرفته بودند که به کودکان شیرینی و هدایای مختلف اهدا کردند، پس از آن در رمضان 93 نیز همین مراسم به عنوان بخش جنبی نمایشگاه قرآن در موزه هنرهای معاصر اهواز برپا شد که با استقبال بسیاری از مردم مواجه شد که مسئولان از برگزاری سالانه این مراسم خبر دادند.

*اشعاری که کودکان در این مراسم می‌خوانند

کودکان عرب خوزستانی پشت در خانه‌ها شعر می‌خوانند: «ماجینه یا ماجینه، حل الکیس و انطینا» (آمدیم و آمدیم در کیسه را باز کن و به ما عیدی و شیرینی بده) و اگر اهالی خانه در پشت‌بام باشند کودکان خطاب به آن‌ها می‌گویند: «یا اهل السطوح، تنطونه لو نروح» (ای افرادی که بالای پشت‌بام ایستاده‌اید، به ما عیدی می‌دهید یا برویم؟)

ممکن است کودکانی که دسته‌جمعی برای گرفتن عیدی به کوچه‌ها می‌روند، دو گروه شوند و گروه نخست بگوید: «گرگیعان و گرگیعان» و گروه دوم جواب دهد: «الله یعطیکم رضعان» (خدا به شما بچه دهد) یا این‌که «گرگیعان و گرگیعان؛ الله ایخلی اولیدکم» (خدا پسرکوچولویتان را نگه دارد)، این دو گروه ممکن است به دو گروه دختر و پسر نیز تقسیم شود.

در این مراسم، اهالی خانه‌ها به بچه‌ها که هر یک سبدی را در دست دارند، باسورک، شیرینی و عیدی می‌دهند این مراسم تا پاسی از شب نیمه ماه رمضان ادامه می‌یابد.

*فراگیر بودن یک رسم شیرین

تقریبا تمام خانواده‌های خوزستانی، چه آنها که به آیین گرگیعان پایبند باشند و چه آن‌ دسته که معمولا در این رسم شرکت نمی‌کنند، فرزندان خود را برای فرستادن به مراسم گرگیعان آماده می‌کنند، از سوی دیگر خانواده‌هایی هستند که کودکی ندارند تا به همراه سایر کودکان به گرگیعان بفرستند، اما خود با خریداری تنقلات و هدایا، آماده پذیرایی از کودکان مردم محله می‌شوند و از لحظه افطار شب نیمه رمضان، انتظار زنگ در خانه را می‌کشند تا هدایایی که خریده‌اند را با خوش‌رویی به کودکان تقدیم کنند.

این مراسم تا زمانی که کودکان همه درب‌های خانه‌های محله را زده و شیرینی بگیرند ادامه می‌یابد و بزرگ‌ترها با علم به این مراسم کهن از شب قبل شیرینی یا عیدی بچه‌ها را آماده کرده تا محض اینکه درب خانه را بزنند آن‌ها را با دست پر بدرقه کنند.

ماهیت این مراسم، شیرین و زیباست و نشان از دوستی و نزدیکی اهالی محله با هم دارد، در بین هدایایی که به کودکان می‌دهند قطعا شیرینی و آب‌نبات وجود دارد و اشعاری که برای خواندن در این شب طراحی شده‌اند، با دعای خیر و آرزوی عاقبت به خیری همراه است.

شاید به همین دلایل خوب و شیرین است که چنین رسمی سالیان سال و چه بسا قرن‌هاست (طبق ریشه‌ای که برای آن ذکر شده) که ماندگار است و هنوز خیلی‌ها به آن وفادار مانده‌اند، اگرچه این آیین در بین اعراب بسیار رواج دارد و مطابق روایات اولین بار توسط اعراب زمان پیامبر آغاز شده بود، اما امروزه شاهد آن هستیم که نه تنها در خوزستان، بلکه در استان‌های جنوبی کشورمان نیز گرگیعان اجرا می‌شود.

در استان هرمزگان، گرگیعان با نام «آرگیز گردانی» شناخته شده و در بوشهر، به آن «گره گشو» (گره‌گشا) می‌گویند.

*ادامه اجرای گرگیعان در خوزستان

امسال هم در ادامه دو سال گذشته، مراسم گرگیعان در موزه هنرهای معاصر اهواز برگزار می‌شود. «همایون قنواتی» مدیرکل ارشاد خوزستان در همین ارتباط اظهار کرد: امسال نیز به مانند دو سال گذشته، اداره‌کل میراث فرهنگی استان خوزستان با همکاری اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اقدام به برگزاری مراسم گرگیعان با حضور جمع زیادی از مردم و کودکان در موزه هنرهای معاصر اهواز خواهد کرد.

وی در ادامه افزود: در این مراسم اقشار مختلفی از مردم حضور خواهند داشت و در شب میلاد امام دوم شیعیان حضرت حسن مجتبی (ع) به برگزاری این آیین سنتی زیبا خواهند پرداخت.

*گرگیعان 94 در 10 شهر استان خوزستان

همچنین «منصور آل‌کثیر» مشاور فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی خوزستان و هماهنگ‌کننده جشن آیینی گرگیعان در این استان، در خصوص نحوه برگزاری این مراسم در رمضان سال جاری گفت: این مراسم قرار است تا برای سومین سال متوالی در موزه هنرهای معاصر اهواز و با همکاری اداره‌کل ارشاد استان چهارشنبه شب ساعت 22 برگزار شود.

وی افزود: مراسم امسال با سال‌های گذشته یک تفاوت عمده دارد و آن این است که امسال این مراسم همزمان با اهواز در برخی شهرهای دیگر خوزستان نیز برگزار خواهد شد.

آل‌کثیر ادامه داد: این مراسم قرار است همزمان در شهرهای خرمشهر، شوش، رامهرمز، ملاثانی، حمیدیه، کوت عبدالله، شیبان، ابوحمیظه.... و در مراکز مهم فرهنگی این شهرها که عمومیت بیشتری دارند برگزار شوند.

هماهنگ‌کننده این جشن آیینی تصریح کرد: در این مراسم، کودکان باغ انداختن کیسه‌های مخصوص به گردن خود و کوبیدن سنگ‌ها به هم، اشعاری را در مدح امام حسن (ع) می‌خوانند و از مقطعی که برای آن‌ها مشخص شده شروع به حرکت می‌کنند تا به مقصد موردنظر برسند.

وی افزود: در برخی شهرها ممکن است در بین راه مراسم شعرخوانی و مداحی هم به مناسبت ولادت اجرا شود اما در اهواز تنها کودکان به اجزای این آیین می‌پردازند که در این بین هدایایی علاوه بر شیرینی‌ها و تنقلات مخصوص به آن‌ها اهدا می‌شود.

*فانوس رمضان در گرگیعان

آل‌کثیر همچنین به آیین سنتی و قدیمی مردم خوزستان با عنوان «فانوس ماه رمضان» نیز اشاره و خاطرنشان کرد: یکی از برنامه‌های ما در این شب این خواهد بود تا آیین فانوس رمضان را نیز که مدت‌هاست به دنبال راه‌اندازی مجدد آن در استان هستیم، به مردم معرفی کنیم.

وی افزود: این آیین که از سالیان بسیار دور در بین اعراب و کشورهای مسلمان فراگیر بوده و بسیار به آن اهمیت می‌دادند، متاسفانه سال‌هاست که در کشور ما به دست فراموشی سپرده شده و ما سعی داریم تا این رسم زیبا و سنتی را در بین مردم استان خوزستان مجددا احیا کنیم تا در ماه رمضان سال‌های آینده شاهد برگزاری آن نیز باشیم.