و صدور نفت ایران از سال 1292 ش / 1913 م ـ يكسال پيش از وقوع جنگ جهاني اول ـ آغاز شد، دستيابي به نفت ايران براي انگليسي‌ها، يك جهش بزرگ در نظام اقتصادي كشورشان و به مانند خون در رگ اقتصاد بريتانيا بود،در حقيقت‌،اعمال نفوذ دائمي بر دولتهاي قاجار، به قدرت رساندن رضاخان و يا اشغال خاك ايران‌، رويدادهايي است كه انگليسي‌ها در همه آنها يك هدف مشترك را دنبال مي‌كردند و آن حفظ منابع نفتي ايران بود.

ملی شدن صنعت نفت

رویای ملی شدن صنعت نفت با حمایت جدی آیت الله کاشانی بالاخره در دولت مصدق  که البته تنها دو سال و سه ماه و پانزده روز بر سر کار بود، تحقق یافت (اولین روز تشکیل دولت مصدق13خرداد 1330 و روز سقوط دولت او 28مرداد 1332) مصدق بعدها در خاطرات خود می نویسد «... چند روز بعد از ملي شدن صنعت نفت يكي از مديران ايراني و موثر شركت نفت بريتانيا و ايران به من گفت اگر دولت توانست يك ماه مملكت را بدون عايدات نفت اداره كند و به كار ادامه دهد آن وقت مي‌توان گفت نفت را ملي كرده است ».

واقعيت اين است كه نفت يك سرمايه عظيم ملي براي نسل‌هاي متوالي است و با يك حساب و كتاب ساده مي‌توان دريافت كه پس از گذشت نزديك به 60 سال از ملي شدن صنعت نفت حداكثر آنچه ‌نصيب ملت ايران شده، حدود يك‌سوم بوده و دوسوم آن در جيب غارت كنندگان رفته است. اگر فشار سياسي تعيين كننده قيمت نفت در بازار كه هميشه باعث فاصله گرفتن قيمت واقعي نفت بوده را نيز حساب كنيم، آنچه نصيب ملت ايران مي‌شود، به يك‌پنجم كاهش پيدا مي‌كند.(1)

چرایی اقتصاد بدون  نفت

الف) اولاً از آنجاکه دهه چهارم انقلاب اسلامی، دهه‌ي پيشرفت و عدالت ناميده شده است و به فرموده رهبرمعظم انقلاب «ما بايد بتوانيم قدرت نظام اسلامى را در زمينه‌ى حل مشكلات اقتصادى به همه‌ى دنيا نشان دهيم؛ "الگو" را بر سر دست بگيريم تا ملتها بتوانند ببينند كه يك ملت در سايه‌ اسلام و با تعاليم اسلام چگونه ميتواند پيشرفت كند.» ثانیاً با توجه به اينکه الگوهای مارکسيستی و سرمايه‏داری، هريک به طريقی، دچار بحران شده‏اند؛و در شرايطی که يكي از اين دو الگو از ميان رفته و الگوي دوم هم نتوانسته است مردم را به آسايش و رفاه وعده داده، برساند، مردم دنيا اكنون طالب الگوي ديگري هستند چرا كه دريافته‏اند الگوهای سابق نمي‌توانند نيازهاي آنها را برآورده كنند. لذا انقلاب اسلامي ايران بايد بتواند برای ملت‏هاي خواهان الگوي جديد - چه در كشورهاي عربی در حال انقلاب و چه در كشور‌هاي اروپايي- الگویي جامع مبتنی بر آموزه‏های اسلامی ارائه کند. در اين صورت، اين الگو با استقبال روبه‌رو شده و نشان مي‏دهد که اگر به آموزه‌های اسلام، درست عمل شود، بشر نه تنها آخرت، بلکه در دنيا نيز به آسايش می‌رسد؛ طبيعی است که اقتصاد از ارکان مهم اين الگو است.

ب) صنعت نفت ایران و بویژه صدور نفت بیش از یک سده است که سرنوشت اقتصاد ایران را رقم‌زده است، واقعیت این است که امروزه بیش از 50 درصد اقتصاد ایران وابسته به نفت است؛ این یک چالش جدی است و اگر روزی بلایی بر سر قیمت نفت بیاید، اقتصاد هم به موازات آن سقوط خواهد کرد. با این حال باید فکری برای این چالش اندیشید(2)

چیستی اقتصاد بدون  نفت

«اقتصاد بدون نفت» این جمله ی سه کلمه ای به ظاهرساده می آید. حال آنکه عملی کردن آن سخت و مشکل می نماید، تردیدی در وابستگی  بدبختی های کشورهای نفت خیزدنیای درحال توسعه به درآمدهای نفتی وجود ندارد. حتی خود این ملت ها نیزبه خوبی دریافته اند که میان درآمدهای بادآورده نفتی و سبد سنگین بدبختی ها و ناکامی هایشان پیوندی استوار وجود دارد و هرقدرهم که وابستگی هایشان به این درآمدهای خدادادی بیشترشود٬ رنجوری هایشان نیزبیشترخواهد شد، ازآنجاکه منابع حاصل ازنفت٬منابع جایگزینی ندارند وتمام شدنی هستند٬به همین دلیل استفاده ازآنها برای نسلهای فعلی ازبین بردن حق نسلهای آینده است.

«امروز به خاطر خیانت بعضی از کشورهای تولیدکننده نفت و همدستی شان با دزدان غارتگر بین المللی، به جای اینکه نفت، وسیله ای در دست کشورهای تولیدکننده آن برای کسب سود یا استفاده سیاسی و اقتصادی باشد، به عکس به عنوان وسیله ای در دست مصرف کنندگان قرار دارد! ... در حقیقت نفت در مشت آنهاست، نفت مال ماست؛ اما سیاستش در دست دیگران است! چنین سرمایه ای مایه دردسر است»(3)

... این خشت کجی است که در زمان رژیم پهلوی گذاشته شده است، آن جوانانی که نمی دانند رژیم گذشته با این کشور چه کرده است، بدانند یکی از دهها کار خیانت آمیزی که کردند، این است! اقتصاد این کشور را متکی به نفت کردند.

چگونگی اقتصاد بدون  نفت

هرچند:

الف) طبق اعلام مسئولان وزارت نفت در آخرین اظهار نظر رسمی، حجم ذخایر نفت خام ایران 151.17 میلیارد بشکه و معادل حدود 14% ذخایری نفتی دنیا برآورد شده است که عنوان سومین کشور دارای ذخایر نفتی دنیا را دارد(4)

ب) همچنین کشور ما حدود 17% ذخایر گاز طبیعی دنیا به میزان 33.1 تریلیون متر مکعب را در اختیار دارد و عنوان دومین کشور دارای ذخایر گازی دنیا را دارد.

ج) طبق اعلام مسئولین وزارت نفت، ایران تا 143 سال گاز و 86 سال آینده نفت خواهد داشت،

د) اکثر مخازن نفتی ایران در نیمه دوم عمر خود هستند و در طول این دوره تولید نفت آنها کاهش یافته و یا به عبارتی وارد دوره نیاز به فرایند EOR شده اند.(5)

اما به فرموده رهبر معظم انقلاب« کیفیت بنای هندسه اقتصاد کشور ، از دوران رژیم وابسته پهلوی، کیفیت غلطی بوده که تغییر دادن آن تا امروز، کار دشواری بوده است» ، آگاهی از میزان وابستگی اقتصاد کشور به نفت موید این است که ما امروز باید فکر روزی را بکنیم که کشور ما نفت نداشته باشد.

اقداماتی در راستای کاهش مصرف داخلی نفت، یا در راستای کاهش از وابستگی ما به نفت و اصولاً در راستای تغییرات ساختاری برای آمادگی ورود به عصر «ایران پس از نفت!».

لذا برای جدا شدن از یک اقتصاد متکی به نفت و قرار گرفتن در جرگه کشورهای نوصنعتی و نیمه صنعتی توسعه یافته گام های متعددی باید برداشته شود.«... آن روزی که ما بتوانیم درآمد کشور را از راه دانش مان بدست بیاوریم و در چاه های نفت را پلمپ کنیم، آن روز برای ما روز خوبی است » ، بسیاری از متخصصان بر این باورند که ما نه از امروز که شاید از دیروزهای دورتر باید برای آینده‌ی بی‌نفت فکری می کردیم.

بررسی اجمالی فرمایشات مام معظم رهبری نشان می دهد که معظم له بویژه از سال 1373 تا کنون(1390) به مناسبت های مختلف بر شعار تکیه بر « اقتصاد منهای نفت» پای فشاری داشته و حتی در دیدار اخیر خود با فعالان عرصه اقتصادی فرمودند؛ «من چند سال قبل از اين گفتم - البته آن وقت مسئولين دولتى از اين حرف هيچ استقبال نكردند - ما بايد به جائى برسيم كه اگر يك روزى به خاطر قضاياى سياسى، اقتضائات سياسى، يا اقتضائات اقتصادى در دنيا، اراده كرديم كه صادرات خودمان را مثلاً براى مدت پانزده روز يا يك ماه متوقف كنيم، بتوانيم. شما ببينيد اين كار چه قدرت عظيمى را براى يك كشور توليد كننده‌ى نفت به وجود مى‌آورد كه يك وقت اگر اراده كرد، بگويد آقا من از امروز تا بيست روز نفت صادر نميكنم. ببينيد چه حادثه‌اى در دنيا به وجود مى‌آيد. امروز ما نميتوانيم اين كار را بكنيم، چون به اين درآمد احتياج داريم. اگر يك روزى اقتصاد كشور از درآمد نفت و صادرات نفت بريده شود، اين توان را ملت ايران و نظام اسلامى در ايران به دست خواهد آورد؛ كه تأثيرگذارى‌اش در دنيا فوق‌العاده است. ما بايد به اينجا برسيم. خب، اين حمايت ميخواهد؛ بايد از صادرات حمايت بشود»

جهاد اقتصادی و اقتصاد بدون  نفت

اقدامات مهم و شجاعانه دولت های نهم و دهم (علی رغم اشکالاتی که ممکن است وجود داشته باشد) در راستای طرح تحول اقتصادی همچون سهمیه بندی بنزین، هدفمندی یارانه ها، تغيير در نظام اعتبارات بانكي و تحول نظام بانكي و تغيير پول ملی و ... گام های مهمی است در مسیر حرکت به سمت جهاد اقتصادی و اقتصاد بدون نفت اما بنظر می رسد توجه ویژه مسئولان (خصوصاً وزارت خانه های اقتصادی کشور) به بخش های ذیل امری است ضروری:

- افزایش سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص ملی

اگر توجه بیش‌تری به حوزه‌ی تولید در کشور شود و شرایط تولید کنندگان تسهیل شود به طور قطع ظرفیت‌های صادراتی کشور آینده‌ی بهتری را به ما نشان خواهد داد.

- افزایش صادرات غیر نفتی

علی رغم اقدامات مفید صورت گرفته در سال های اخیر در زمینه صادرات اما هم‌چنان رتبه‌ی فعلی صادرات با ظرفیت ملی صادرات فاصله‌ی زیادی دارد چراکه در بخش‌های صادراتی می‌توان اقدام‌های بسیار بیش‌تری انجام داد.

مقام معظم رهبری نیز در زمینه‌ی صادرات غیرنفتی از گذشته بیانات مهمی دارند و با همین هدف نیز زمانی فرمودند: «آروزی من این است که چاه‌های نفت بسته شود و اقتصاد کشور از راه صادرات غیرنفتی رشد، پیدا کند»

- بالابردن ارزش افزوده کالاهای تولیدی (تقویت ارز آوری منابع کانی و خام)

- اجرای صحیح و کامل طرح مالیات برارزش افزوده

بیش از4 دهه ازاجرای مالیات برارزش افزوده دردنیا می گذرد.هم اینک این شیوه مالیات ستانی در140کشورجهان درحال اجراست و این نشان دهنده اهمیت این نوع مالیات ستانی و فواید مثبت آن است.

- توجه ویژه به میدان گازی پارس جنوبی و میادین مشترک

ارزش گازی كه در میدان پارس جنوبی ذخیره شده است، معادل درآمد 120 سال صادرات نفت خام تولیدی كشور است. با توجه به این كه  ایران در پارس جنوبی با كشور همسایه شریك است و همچنین بیگانگان و شركت‌های بزرگ بین‌المللی غربی بسیج شده‌اند تا این میدان را تخلیه كنند.

اگر به نقش و اهمیت اقتصادی و اجتماعی تولیدات میدان پارس جنوبی و موضوع ایجاد فرصت‌های اشتغال و كارآفرینی آن، مقوله دیپلماسی نفت و افزایش قدرت چانه‌زنی كشور در مبادلات و مناسبات بین‌المللی و افزایش نقش و اقتدار ایران در بازارهای تولید و تجارت انرژی را نیز اضافه كنیم، میدان پارس جنوبی بیش از بیش آشكار می‌شود.

- توسعه جهانگردی و صنعت توریسم

- خلق مزیت های جدید(نیروی کارفراوان و ارزان، منابع طبیعی و مواد اولیه، موقعیت خاص جغرافیایی و ترانزیتی و ...)

- پیگیری جدی طرحهای احیای مهار آب

- ایجادبستر لازم برای فعالیت ها و طرح های تحقیقاتی

در پایان باید گفت :

«مشاركت مستقيم مردم در امر اقتصاد، لازم است. اين نيازمند توانمند شدن است، نيازمند اطلاعات لازم است؛ كه اينها را بايد مسئولين در اختيار مردم ... البته رسانه‌ها نقش دارند، راديو و تلويزيون نقش دارند، ميتوانند مردم را آگاه كنند؛ دولت هم بايد فعال برخورد كند و بتوانند ان‌شاءاللَّه مسئله‌ى اقتصادى را پيش ببرند.»

به امید روزی که بتوانیم چاه های نفت ، این سرمایه گرانبهای نسل های آیندگان را پلمپ کنیم !