«شوش هم جهانی بشه مگه چه فرقی به حال من می کنه؟ میگن زیگورات هم ثبت جهانیه. فقط هر چند وقت یک بار تعدادی جهانگرد خارجی میان بازدید می کنن و میرن. در تعطیلات آخر سال هم مسافرای نوروزی میان اینجا رو کثیف می کنند و بر می گردن سر خونه زندگیشون. چه تاثیری رو زندگی ما داره؟»

اینها حرف های یکی از روستانشینان اطراف معبد زیگورات شوش بود. جوانی که ارتزاق جوانان شوشی را نه از راه میراث به جا مانده بلکه از راه کشاورزی و شغل اداری می بیند.

اخیرا بحث ثبت جهانی شهر شوش به میان آمده این اتفاق زیگورات عیلامی شوش را نیز به عنوان یکی از آثار عظیم باستانی جهان تحت شعاع قرار می دهد. دوستداران میراث فرهنگی بر این باورند که با ثبت جهانی شهر شوش، توجه و بازدید از این اثر بزرگ جهانی بیشتر می شود و لازم است نگاه ویژه ای به این مکان باستانی از سوی مسئولان انجام شود.

«دورانتاش» معبد عیلامی شوش نیایشگاهی باستانی است که در زمان عیلامی ها حدود یک هزار و 250 سال پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بخش به جامانده از شهر دوراونتش است و در نزدیکی شوش قرار دارد. این سازه در سال ۱۹۷۹ اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکوجای گرفت. جامعه بین المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است. همچنین گفته می شود خاورشناسان این زیگورات را نخستین ساختمان مذهبی ایران می دانند.

بلندی آغازین این بنای با شکوه ۵۲ متر و در پنج طبقه ساخته شده بود اما امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها دو طبقه و نیم از آن باقی مانده‌است.

گفته می شود در سال ١٩٣٥ ميلادی هنگامی که شرکت نفت ايران و انگليس در حوالی رود دز به حفاریهای نفتی مشغول بود، يکی از کارمندان نيوزيلندی شرکت به نام «براون» متوجه مجموعه عظيمی شبيه تپه شد که در مکانی مرتفع قرار گرفته بود. او از آن مجموعه که در زير خاک مدفون بود آجری کتيبه دار پيدا کرد.

در همان زمان يک گروه باستان شناس در فاصله ٣٥ کيلومتری در شوش به کاوشهای باستان شناسی مشغول بود. براون آن آجر را نزد گروه برد تا شايد از راز آن تپه پرده بگشايند. اينگونه بود که حفاریهای نفتی، نام زيگورات چغازنبيل را در اذهان زنده کرد. بعدها کاوشهای باستان شناسی بين سالهای ١٩٥١ تا ١٩٦٢ ميلا‌دی توسط رومن گيرشمن (Roman Girshman) باستان شناس فرانسوی انجام شد که اطلاعات مفيدی را در مورد شهر دورانتاش بيرون کشيد.

دورانتاش هزاران سال عمر دارد. سال ها بسیاری از پابرجایی این ساختمان غول پیکر می گذرد و همچنان قدرت عیلامیان را به رخ جهانیان می کشد. قدرتی با تاریخی درخشان.

شش هزار و 500 کتیبه از زیگورات دست آمده است

دور تا دور زیگورات را دیواری دربر می‌گرفت که در کناره بخش شمال باختری آن، معابد کوچکی برای دیگر خدایان عیلامی‌ «کریریشا»، «ایشنی کرب» و «هومبان» ساخته شده بود. امروز نیز آن دیوار باقی است و نیز بقایای معابدی که زیر سایه زیگورات، خفته در ژرفای تاریخ آرام گرفته اند. مجموعه این معابد با دیوار دیگری احاطه می‌شد و در پس آن، خانه های شهر قرار داشت؛ شهری که دیگر چیز زیادی از آن باقی نیست مگر بقایای چند ساختمان و خرده سفال هایی پراکنده در این سو و آن سو، البته دور تا دور شهر نیز حصاری به طول حدود چهار کیلومتر وجود داشت که بقایایش به دست باستان شناسان کشف شده است.

زیگورات چغازنبیل، در وسط بیابان قرار گرفته است و در اطراف آن جز رود دز، جنگل های حاشیه رود و مزارع نیشکر هفت تپه چیز دیگری به چشم نمی‌آید؛ اگر در وسط شهر قرار گرفته بود، احتمالا تاکنون در میان انبوه برج ها و آپارتمان های نوساز گرفتار آمده بود یا بنا بود که از زیرش تونل مترو بگذرد یا بخشی از عرصه و حریمش در طرح تعریض خیابان قرار گیرد.

در دوران جنگ تحمیلی که بسیاری از بخش های خوزستان تحت تجاوز و اشغالگری ارتش عراق قرار گرفته بود، هرگز مجالی فراهم نیامد تا حفاظت و مرمت بناهای چغازنبیل به شکل مداوم صورت پذیرد و اقلیم منطقه خصوصا بارندگی های فصلی، آسیب هایی را به آثار موجود وارد ساخت. این وضع تا 10 سال پس از پایان جنگ کمابیش ادامه داشت و سرانجام در سال 1378 خورشیدی، توافقاتی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، سازمان علمی‌– فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، بنیاد اعتباری ژاپن و با همکاری موسسه کراتره فرانسه (موسسه بین المللی حفاظت از بناهای خشتی) صورت پذیرفت تا طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه تاریخی جغازنبیل به اجرا درآید. درواقع، زیگورات چغازنبیل و بناهای وابسته به آن بر مبنای کنوانسیون 1972 یونسکو درباره حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان به ثبت جهانی رسیده و این کنوانسیون کمک های فنی و مالی لازم برای صیانت از آثار جهانی را پیش بینی کرده است.

در حفاری های انجام شده حدود شش هزار و 500 کتیبه، قطعاتی از مجسمه های سفالین و لعاب دار و گاوهای نر که از دروازه های شهر محافظت می کرده اند، ظروف مختلف، اشیای تزیینی و ... به دست آمده است. در بنا از آجرهای لعاب دار، ملات قیرطبیعی، اندودهای گچی و گل میخ های سفالین استفاده زیادی شده است. درهای معبد و کاخ ها از چوب بوده است که با میله های شیشه ای تزیین می شده اند. همچنین در حفاری ها سنگ قرمز رنگی که شب ها نور را منعکس می کند به دست آمده که درون چشم مجسمه حیوانات یا نقش ستاره های دیواری های معبد قرار داشته و گذشته از زیبایی و شکوه معبد نوری هم ساطع می کرده است و بر جلال و هیبت آن می افزوده است.

سازندگان این بنای بی نظیر برای تامین آب شهر دستور حفر کانالی نزدیک به 50 کیلومتر را داده بودند. این کانال از رود کرخه که در غرب شوش جریان دارد شروع می شده است. برای هدایت آب باران به دلیل اختلاف ارتفاع زمین های پیرامون نسبت به یکدیگر و همچنین نسبت به سطح صحن های اطراف زیگورات از ناودان های زیادی در جای جای بنا استفاده شده است. برای ساختن ناودان از لوله های 50 سانتی استفاده می شده است که وصل کردنشان به یکدیگر لوله های بلندی ساخته می شد و آب را هدایت می کرد.

با ثبت جهانی شوش، این مکان باستانی بی شک مورد توجه بیشتری از جانب باستان شناسان و جهانگردان قرار می گیرد تا جایی که شاید نگاه بیشتر باستان شناسان بیشتر به زیگورات معطوف شود.

 نقد از دور غیرقابل قبول

سال ها از ثبت جهانی این اثر می گذرد اما دوستداران میراث فرهنگی و روستانشینان اطراف چغازنبیل همچون جوانی که در بالا از وضعیت موجود گله داشت، نقدهایی بر کم توجهی مسئولان مربوطه به آثار تاریخی چغازنبیل دارند. اما بر خلاف نظر دوستدارن میراث فرهنگی، فرماندار شهرستان شوش نظر دیگری دارد. 

رضا نجاتی در این باره می گوید: نقدها باید دقیق و شفاف باشند و نمی شود کسی از دور وضعیت را به نقد بکشد.

نجاتی توضیح داد: بی شک محدودیتهایی وجود دارد و نمی شود یک جانبه قضاوت کرد. اگر کسی نقدی دارد باید شفاف مطرح بکند.

وی با اشاره به ثبت جهانی شهر شوش یادآور شد: برای ثبت جهانی این شهر باید همه دستگاه ها دست در دست هم بدهند تا این اتفاق خوب عملی شود که در آینده پیامدهای مثبت آن را می توانیم در شهرستان ببینیم.

جهانگردان محتاج رفاه

اما نماینده مردم شوش در مجلس شورای اسلامی سخن دیگری دارد و تا حدودی منقد فعالیت های میراث فرهنگی است.

سید راضی نوری در این رابطه گفت: متاسفانه هیچ امکانات مناسب و درخوری در کنار زیگورات شوش برای بازدیدکنندگان وجود ندارد.

نوری توضیح داد: حتی پارکینگ مناسبتی نیز دیده نمی شود. بسیاری از جهانگردانی که از آنها دیدن می کنند نیاز به محلی برای استراحت دارند اما این مکان از کمترین امکانات رفاهی برای جهانگردان بهره مند نیست.

وی افزود: لازم است که توجه ویژه و مناسبی برای وضعیت رفاهی این محل از سوی مسئولان مربوط انجام شود.

نماینده مردم شوش در مجلس شورای اسلامی همچنین توضیح داد: اخیراً با معاون میراث فرهنگی کشور در خصوص تخصیص بودجه مناسب برای رسیدگی به مشکلات پیش رو ثبت جهانی شوش گفتگویی داشتم که امیدوارم بودجه مناسبی برای این موضوع مهم در نظر گرفته شود.

نوری گفت: از سوی منابع استانی نیز قرار است کمک هایی انجام شود که امیدواریم تا پیش از بازدید مسئولان یونسکو از شوش همه موانع رفع شده باشند.

 بازهم بی تفاوتی

 زیگورات شوش یا شهر باستانی دورانتاش از شهرهایی با تمدن و تاریخ درخشانی است که سال ها پیش به ثبت جهانی رسید. با ثبت جهانی شهر شوش بی شک توجه جهانگردان به این محل بیشتر می شود و دوستداران میراث فرهنگی انتظار دارند نسبت به امکانات رفاهی این مکان توجه بیشتری صورت گیرد. باید در انتظار بهبود وضعیت موجود ماند و دید آیا بعد از ثبت جهانی شوش باز هم جوانانی نسبت به این اتفاق نادر احساس بی تفاوتی می کنند؟