ارزیابی موقعیت چاه‌های حفرشده در عرصه‌ی محوطه‌ی باستانی «ارجان» یا «ارگان» پس از حدود شش سال آغاز شد.

شرکت نفت مناطق نفت‌خیز جنوب در سال‌های 1384 و 1385 در عرصه‌ی محوطه‌ی هفت‌هزار ساله‌ی «ارجان» که آن را موقعیت «منصورآباد 5» می‌نامید، چا‌ه‌هایی را حفر کرد. این شرکت نخست چند چاه نفت را نشانه‌گذاری کرد که در میان آن‌ها، یک چاه در عرصه‌ی باستانی «ارجان» حفاری شد؛ اما این اقدام با واکنش مراقبان آثار تاریخی و انجمن دوست‌داران میراث فرهنگی بهبهان روبه‌رو شد و سرانجام پس از اطلاع اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان، کار به‌صورت نیمه‌تمام متوقف شد.

از آن پس تا اوایل امسال، اقدامی برای بررسی و ارزیابی این محدوده انجام نشد؛ سرانجام در بهار امسال، پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی با یافتن موقعیتی مناسب به فکر بررسی اقداماتی افتاد که شرکت نفت‌خیز جنوب در این محوطه انجام داد. بر این اساس، اسماعیل یغمایی - باستان‌شناس - و عباس مقدم - رییس وقت پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی - مأمور بررسی محوطه‌ی «ارجان» در بهبهان شدند تا ‌موقعیت چاه نفت ارجان و تخریب‌هایی که با عملیات حفاری شرکت نفت در آنجا ایجاد شده است، بررسی شود.

حالا عباس مقدم درباره‌ی اقدامات انجام‌شده در این محدوده گفت: در مطالعات اولیه در موقعیت چاه نیمه‌تمام «منصورآباد 5» یکی دیگر از نمونه‌های بارز مشکلات باستان‌شناسی که «دشت‌های رسوبی جنوب غربی ایران» را شامل می‌شود، برملا شد؛ دفن بقایای زیستگاهی در زیر نهشته‌هایی که براثر شرایط اقلیمی خاص مناطق رسوبی شکل می‌گیرند، یکی از مشکلاتی است که به‌طور دائم زیستگاه‌های اولیه را از دید باستان‌شناسان دور می‌کند.

سرپرست کاوش «موقعیت منصورآباد 5» در عرصه‌ی محوطه‌ی «ارجان» ادامه داد: در دشت‌های رسوبی جنوب غربی ایران باقی‌مانده از دوره‌ی روستانشینی آغازین، تعداد بسیار کمی از زیستگاه‌ها شناسایی و ثبت شده‌اند. در دشت وسیع مرکزی خوزستان، این زیستگاه‌ها به تعداد انگشتان یک دست است و جالب این‌که همه‌ی این نوع زیستگاه‌ها به‌طور تصادفی شناسایی شده‌اند. در محوطه «توله‌ای» در شمال غربی شوش براثر فعالیت ماشین‌های تسطیح اراضی و محوطه‌های «بن فضیلی» و «بن رحیمه» در جنوب شرقی دزفول با کمک روباه و جوندگان کوچک، تعدادی قطعه سفال مربوط به دوران روستانشینی آغازین از لایه‌های زیرین خاک به سطح آمده بودند و در تپه‌های «چغابنوت» و «چغامیش» دزفول نیز کاوش‌های باستان‌شناسی در لایه‌های تحتانی باعث شناسایی لایه‌هایی مربوط به دوران روستانشینی آغازین شد.

او که کارهای مطالعاتی این محدوده را انجام داده، با اشاره به این‌که مقاطع ایجادشده توسط شرکت نفت باعث نمایان‌ شدن لایه‌ای مربوط به دوران روستانشینی آغازین یا هزاره‌ی ششم پیش از میلاد در حدود شش سال پیش در زیر حدود دو متر رسوبات طبیعی در محوطه‌ی «ارجان» شده است، گفت: پیش از این، در بررسی‌های مختلف باستان‌شناسی، شواهدی از زیستگاه‌های دوران روستانشینی آغازین در مناطق جنوبی ارجان مشخص شد؛ اما هیچ‌ کسی نمی‌دانست در بخش‌های شمالی دشت بهبهان که به رودخانه‌ی «مارون» نزدیک است، زیستگاهی با قدمت هشت‌هزار سال وجود دارد.

این باستان‌شناس اظهار کرد: پس از انجام این بررسی‌ها طرحی به پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی با هدف مستندسازی این محوطه ارائه و با صدور مجوز کاوش، به مدت 45 روز، سه کارگاه کاوش در آن محدوده ایجاد شد. سپس با ایجاد گمانه‌ها پس از گذشتن از دو متر لایه‌ی رسوبی طبیعی، یک لایه‌ی فرهنگی به‌دست آمد که به‌طور نسبی و براساس شواهدی مانند سفال و دست‌افزارهای سنگی، تاریخی برابر با هزاره‌ی‌ ششم قبل از میلاد را می‌توان برای آن در نظر گرفت.

وی بیان کرد: براساس شواهد موجود، این زیستگاه در ابتدا براثر آب‌گرفتگی، غرقاب شده و پس از ترک منطقه توسط ساکنان، به مرور زمان، رسوبات طبیعی آن را برای مدت زمانی بسیار طولانی از دید پنهان کرده است.

رییس سابق پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی بررسی موقعیت‌های مورد نظر شرکت نفت برای فعالیت‌های عمرانی و ارائه‌ی راهکارهای حفاظتی دقیق را از دیگر مأموریت‌هایی دانست که در بازدید از این محدوده برعهده‌ی او و یغمایی گذاشته شد.

او با اشاره به کشف تعدادی استخوان حیوانی‌، دست‌افزارهای سنگی و یافته‌های دیگر مانند قطعات سفال و بخش‌هایی از یک کف سنگ‌فرش‌شده در این محوطه، اظهار کرد: هر کدام از این یافته‌ها بر آگاهی ما نسبت به ماهیت این زیستگاه می‌افزاید؛ اما به‌دلیل محدود بودن کارگاه‌های کاوش در این فصل، بهتر است از ارائه‌ی نظر قطعی درباره‌ی ماهیت این زیستگاه که آیا به یک‌جانشینان متعلق بوده یا کوچ‌نشینان خودداری شود.

سرپرست کاوش «موقعیت منصورآباد 5» ادامه داد: اکنون مرحله‌ی نخست مطالعه در این محدوده انجام شده و قرار است با موافقت پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی و همکاری شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، در آینده‌ی نزدیک کاوش گسترده‌ای برای تکمیل مطالعات اولیه انجام شود، چون به اطلاعاتی نیاز داریم تا بدانیم کارکرد دقیق این محوطه چه بوده و مهم‌تر این‌که با ثبت داده‌هایی مانند بقایای جانوری، دانه‌های سوخته‌ی گیاهان و مطالعات زمین‌باستان‌شناسی پی ببریم که معیشت ساکنان این زیستگاه چه بوده و کیفیت متروک شدن این محوطه چگونه بوده است.

مقدم اضافه کرد: امیدواریم با به‌کارگیری مطالعات بین رشته‌ای، درک بهتر و مستندتری از رابطه‌ی زیستگاه‌های آغازین و تغییرات اقلیمی در دشت‌های رسوبی جنوب غربی ایران به‌دست آوریم.

بخش عیلامی محوطه‌ی هشت‌هزار ساله‌ی «ارجان» یا به قول اهالی منطقه «ارگون» در پاییز 1361 هنگام خاکبرداری به‌منظور عملیات سدسازی روی رودخانه‌ی «مارون» کشف شد. در آن عملیات، حفره‌ای در زمین ایجاد و آرامگاهی از دوره‌ی عیلامی به‌دست آمد که باعث شد، ابتدا گروهی از باستان‌شناسان به سرپرستی مرحوم علی‌محمد خلیلیان و فائق توحیدی و سپس احسان یغمایی به این منطقه اعزام شوند. مطالعات آن‌ها نشان داد که این آرامگاه به «کیتین هوتران»، پادشاه دوره‌ی عیلام نو متعلق است که در اواخر هزاره‌ی دوم پیش از میلاد بر این منطقه حکمرانی می‌کرد. او همراه خود، گنجینه‌ای باشکوه داشت که امروزه از آن با نام «گنجینه‌ی ارجان» یاد می‌شود و در موزه‌ی ملی ایران نگهداری می‌شود.