خوزنیوز/ داریوش بهمئی*: مدتی قبل و در آغاز شروع کار وزیر نیروی دولت جدید کارگروه ویژه نجات دریاچه ارومیه تشکیل گردید و همچنین وزارت نیرو طی دستوری به شرکت های تابعه خود دستور توقف طرح های مطالعاتی و اجرایی منابع آب در حوضه آبریز کرخه را با اهداف نجات تالاب هورالعظیم و تامین آب موردنیاز سد کرخه صادر کرده است که نشان از همت بلند وزیر جدید نیرو در زمینه حفظ و بهره وری منابع آب و محیط زیست دارد. در عین حال انتصاب آقای رسول زرگر معاون سابق وزارت نیرو در امور آب به استانداری اصفهان و همچنین ابقای آقای حاج رسولیها که اصفهانی می باشند در مدیریت منابع آب ایران ( شرکت مادر تخصصی منابع آب ایران) به علاوه پیگیری های جدی نمایندگان و مسئولین استان اصفهان نسبت به طرح های انتقال آب سرشاخه های کارون به فلات مرکزی به ویژه زاینده رود می تواند دلیل باشد برای تشکیل کارگروه بررسی و ارزیابی پیامدهای انتقال آب سرشاخه های کارون بر اساس آمارهای به روز شده منابع و مصارف آب در حوضه کارون و لحاظ خشکسالی چند سال اخیر نه آمارهای ارائه شده دهه هفتاد!؟

رود كارون و شاخه هايي كه به آن مي ريزد بزرگترين سيستم رودخانه اي را در ايران تشكيل داده و منبع اساسي آب استان خوزستان است. حوضه آبریز کارون-دز نه تنها به عنوان یکی از پرآب ترین حوضه های آبریز رودخانه های کشور محسوب می شود، بلکه در مسیر خود تمدن های کهنی را به وجود آورده که پس از گذشت ده ها قرن آثار آن محکم و پا برجاست. رود کارون در خوزستان از میان سکونتگاه ها به ویژه کلانشهر اهواز در جریان است و طبیعتاً نیازهای آبی شهرها و روستاها اعم از مصارف شرب، صنعت و آبیاری پوشش گیاهی و فضای سبز از این منبع تامین می شود. اما این رودخانه طی سال های گذشته دچار کم آبی شده و حجم آب آن به یک سوم کاهش یافته است، بطوریکه عمق متوسط آن به یک متر کاهش یافته است.

در سال های اخیر کیفیت رود کارون در بازه اهواز تا مصب آن در خلیج فارس(اروندکنار) طبق داده های نمونه برداری شده و نظر کارشناسان مربوطه، به علت دبي پائين کاهش محسوسی داشته است. این مسئله باعث آلودگی آب شرب شهرها و روستاهای حاشیه کارون به خصوص کلانشهر اهواز گردیده و به شدت بر سلامتی مردم تاثیر منفی گذاشته است. در کنار این واقعیت تلخ، حجم بالای خرید و فروش انواع دستگاه تصفیه آب شرب و فیلترهای آب جهت استحمام، منجر به هزینه دائمی برای خانوارها شده است. از سوی دیگر  به دلیل سهم بالای کارون در تامین آب مورد نیاز کشاورزی و صنایع خوزستان، انتقال آب از سرشاخه های آن، منجر به کاهش میزان آب ورودی به استان شده، در نتیجه کشاورزی و صنایع را تحت تاثیر قرار داده است. پیامد دیگر انتقال آب کارون، کاهش میزان انرژی تولیدی در نیروگاه های آبی و غیرآبی می باشد که این کاهش تولید برق، صنایع مختلف استان را تحت الشعاع خود قرار می دهد، افت فعالیت واحدهای صنعتی استان، باعث افزایش نرخ بیکاری و نیز کاهش دستمزد کارکنان این واحد های صنعتی می شود. بدیت ترتیب رودخانه كارون نقش مهمي در فعالیت اقتصادي، كشاورزي، اجتماعي و زيست محيطي استان خوزستان ايفا و اكوسيستم پايداري را ايجاد كرده و هرگونه تغییر در این اكوسيستم پايدار، می تواند چالشی عمیق در نگرش سیاسی–اجتماعی شهروندان ایجاد و تضعیف همگرایی سیاسی-اجتماعی با مرکز را در پی داشته باشد. بطور کلی پیامدهاي کاهش دبی رود کارون، مشتمل بر سه بخش ذیل می باشد:
 
1. پیامد های زیست محیطی و طبیعی شامل: نابودی چشم انداز رودخانه، ناپایداری اکوسیستم رودخانه، تحلیل سفره هاي آب زیرزمینی، کاهش کیفیت آب شرب، محدودیت کمی آب شرب شهری و روستایی، تغییر ساختار ژئومورفولوژی، تشدید رسوب گذاري، افزایش حجم پساب ها و منابع آلاینده، نفوذ آب شور دریا در مصب رودخانه، خشک شدن برکه ها و کاهش سطح آب در دریاچه هاي پایین دست.

2. پیامد های اقتصادی شامل : افزایش هزینه، رکود کشاورزی و صنعت، هزینه تصفیه آب شرب، تاثیر برحقابه ها، افزایش هزینه بهداشت، افول گردشگری و توریسم، کاهش قابلیت تولید انرژي پاك و درآمد برقابی سیستم چند سدي کارون.

3. پیامدهای اجتماعی-سیاسی: بالارفتن نرخ بیکاری، افزایش مهاجرت، مناقشات آبی، عدم توجیه افکارعمومی، کاهش سطح خدمات اجتماعی، رشد حاشیه نشینی.

به عبارت دیگر، یک طرح انتقال آب بین حوضه ای، علیرغم رفع کمبودها در حوضه مقصد می تواند منشأ تغییرات و هزینه های زیادي در حوضه مبدأ و نیز مقصد باشد که البته طرح های انتقال آب کارون در کنار خشکسالی های چندسال اخیر و ایجاد سدهای پی در پی به ویژه سد جنجالی گتوند چالش ها را تشدید کرده است.

با توجه به حساسیت های جغرافیای زیستی جنوب غربی کشور و پیامدهای مثبت و منفی گوناگون طرح های توسعه منابع آب حوضه آبریز کارون به ویژه طرح های انتقال آب بین حوضه ای، می بایست درباره سیاستگذاری و تصمیم گیری این گونه طرح ها یک بررسی و بازبینی از منظرهاي مختلف در محیط فیزیکی، سیاسی-اجتماعی، بیولوژیکی با هدف حفظ تعادل کل اجزاء محیط حوضه مبدا (از سرشاخه های کارون تا نواحی پایین دست) و ارتباطات بین آنها، به دور از یک جانبه نگری و تعصب جغرافیایی انجام شود. با توجه به مواردی که گفته شد و محرز بودن زیان های منطقه ای و ملی انتقال آب از سرشاخه های کارون و بر اساس نظرات تخصصی و مستقل و شفاف صاحب نظران و کارشناسان بخش های گوناگون منابع آب و مرتبط با آن و همچنین واکنش های اجتماعی، مطبوعات و نمایندگان مجلس و نیز قشرهای مختلف در نواحی حوضه آبریز کارون به عنوان ذینفعان سرشاخه ها تا مصب رودخانه در خلیج فارس و همچنین با عنایت به معیارها و استانداردهای ملی و جهانی، ضروری است در برنامه ریزی چنین طرح هایی، تمام جوانب و چالش های احتمالی زیست محیطی، اقتصادی و سیاسی-اجتماعی را در نظر گرفت و ضمنا در طرح های اجرایی و درحال بهره برداری انتقال آب، به دور از هرگونه اغراض سیاسی و بر پایه واقعیت های موجود، بازبینی اساسی انجام شود. یکی از چالش های اساسی طرح هاي انتقال آب کارون عدم اطلاع رسانی شفاف و دقیق مسئولین امر می باشد، بطوریکه حتی در صورت وجود آب مازاد حوضه مبدا و نداشتن چالش و پیامدی، منجر به بدبینانه نگریستن و حساسیت و واکنش شده است. در نتیجه می بایست شفاف سازي کافی در فرآیند مطالعه، مدیریت و برنامه ریزي و وجود داشته باشد.

به این ترتیب ایجاد کارگروهی متشکل از نمایندگان قشرهای گوناگون ذینفع و متاثر از انتقال آب در حوضه های مبدا و مقصد جهت بررسی و افکارسنجی و ارزیابی کنش های اجتماعی-سیاسی طرح های انتقال آب بین حوضه ای در کنار برگزاری جلسات و سمینارهای مرتبط با موضوع با هدف ارائه پیشنهادات و راهکارهای مفید جهت به حداقل رساندن چالش های موجود و آینده اینگونه طرح ها ضروری بوده و پیشنهاد می گردد:

1. در طرح های منابع آب مخصوصا انتقال آب بین حوضه ای کارون از روش های گوناگون، ميزان مشاركت و حمايت مردمي از پروژه، افکارسنجی جمعیت ذینفع از تامين عدالت اجتماعي-سياسي، تاثير پروژه در افزایش یا كاهش اختلافات بهره برداران،  ميزان فشارهای سياسي روي اجرا و یا عدم اجرای پروژه، برآورد نيازهای مرتبط با طرح و ميزان تاثير پروژه در تامين آنها و همچنین ميزان ملاحظات حقوقي و قانوني بررسی و محاسبه گردد.

2. مطالعات جامع جهت حفظ عدالت و بازسازي اکولوژیکی سامانه کارون بر اساس شاخص هاي پایداري زیست محیطی و در نظر گرفتن آستانه تحمل خود پالایی این رودخانه و شاخه هایش.

3. مطالعه منصفانه وضعیت توسعه پایدار حوضه مبدا (با تکیه بر بخش منابع آب) با هدف جلوگیري از مهاجرت و ارزیابی زیست محیطی و اجتماعی حوضه کارون در پایین دست(خوزستان).

4. در طرح های انتقال آب از سرشاخه های کارون چه مطالعاتی و اجرایی و چه در حال بهره برداری باید زیان های اقتصادی و اجتماعی مستقیم و غیرمستقیم ناشی از خشکسالی ها (به دلیل تشدید تاثیرات طرح های انتقال در دوره های خشکسالی)، مورد محاسبه و توجه قرار گیرد.

5. در طرح های انتقال آب کارون علاوه بر لحاظ کردن معیارها و کنواسیون های جهانی، می بایست بر مبنای معیارهاي ملی و منطقه اي نیز مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. ضروری است كه این ارزیابی ها با مشارکت، همكاري و تعامل نهادهاي دولتي و غيردولتي مرتبط وذينفع، صورت بگيرد.

6. تقسیم منافع و مضرات اقتصادی طرح های انتقال بین حوضه ای بین هر دو حوزه برای طرح هایی که از مرحله اجرا گذشته و در حال بهره برداری می باشند بطوریکه منافع حداقلی جهت تعادل اجزا سیستم رودخانه در حوزه مبدا قبل از هرگونه بحث تقسیم منصفانه تامین شده باشد و چالش و ابهامی در ادامه بهره برداری وجود نداشته باشد.

7. گستردگی مناطق تحت تأثیر به علاوه بالا بودن ریسک نتایج طرح های انتقال آب بین حوضه ای، در کنار اهمیت تعادل حیاتی منابع آبی، و مسائل سیاسی–اجتماعی باید در قالب منافع ملی و مطالعات جامع منطقه ای و اصول توسعه پایدار و آمایش سرزمین مورد ارزیابی دقیق و همه جانبه قرار گیرد.

8. بر اساس شاخص هاي مديريت بهم پيوسته منابع آب (IWRM)، حوزه آبريز به عنوان اصلي ترين واحد توسعه می باشد بنابراین در ارزیابی طرح های انتقال آب به عنوان یک طرح توسعه منابع آب، همه اهداف و جوانب فنی، اقتصادی، اجتماعی و غیرو به صورت به هم پیوسته مدنظر قرار گیرد.

9. ضرورت توجه به پیامدها و نتایج اجرای پروژه هاي مشابه در كشورهای مختلف.


*  کارشناس ارشد ژئوپلیتیک و عضو ارشد انجمن مهندسان صنعت آب خوزستان