درنگی بر راهکارهای نجات آب در کشاورزی
آب، این مایه حیات و سرمایه استراتژیک، نقشی تعیین‌کننده در توسعه پایدار، امنیت غذایی و ثبات اقتصادی اجتماعی کشورها ایفا می‌کند. مسئله بحران آب در ایران به یکی از چالش‌های ساختاری و پیچیده تبدیل شده است که ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را تحت تأثیر قرار داده است. ایران با قرارگیری در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک، دارای میانگین بارش حدود ۲۵۰ میلیمتر است و با جمعیتی حدود ۸۵ میلیون نفر، نیازهای متنوعی در بخش‌های شرب، کشاورزی و صنعت دارد. این در حالی است که منابع آبی موجود پاسخگوی حجم مصارف نیست و هرگونه نوسان طبیعی مانند خشکسالی، آسیب‌پذیری کشور را افزایش می‌دهد.
اهمیت مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی، بسیار حیاتی و یکی از بزرگترین چالش‌های جهانی در زمینه پایداری و امنیت غذایی است. کشاورزی بزرگترین مصرف‌کننده آب شیرین در سراسر جهان است، بنابراین مدیریت کارآمد آن نقشی کلیدی در حفظ منابع برای نسل‌های آینده دارد.
به گزارش ایسنا، افزایش بهره‌وری مصرف آب می‌تواند موجب سود و درآمد بیشتر برای کشاورز و حفظ منابع آبی کشور شود. هدررفت آب و انرژی نه‌تنها برای کشاورز زیان‌بار است، بلکه برای محیط‌زیست نیز آثار مخربی به‌همراه دارد. از راهکارهایی که می‌توان برای صرفه‌جویی در بخش کشاورزی پیشنهاد داد، اصلاح سیستم‌های آبیاری است.
در این راستا برای واکاوی راهکارهای مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی و افزایش بهره‌وری آب با اساتید و کارشناسان حوزه آب و کشاورزی به گفت و گو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید:
راندمان آبیاری در بخش کشاورزی بسیار پایین است
در این خصوص دکتر مهدی قمشی عضو هیات علمی دانشگاه چمران اهواز با اشاره به مصرف بالای آب شیرین در بخش کشاورزی به ایسنا گفت: در کشور ما، بهره‌وری آب در بخش صنعتی بیشتر از بخش کشاورزی است و با نُرم‌های جهانی مطابقت دارد اما با وجود مصرف ۹۰ درصدی آب در کشاورزی، بهره‌وری ما نسبت به متوسط جهانی یک‌پنجم است. بنابراین نتوانسته‌ایم در بخش کشاورزی از آب به‌خوبی استفاده کنیم.
وی افزود: متاسفانه راندمان آبیاری ما در بخش کشاورزی بسیار پایین و حدود ۳۰ درصد است، در حالی که این مقدار در کشورهای دیگر به ۵۰ تا ۶۰ درصد می‌رسد. این نشان می‌دهد که با مقدار آبی که در کشاورزی مصرف می‌شود، می‌توان بهره‌وری را دو برابر افزایش داد. ما به ازای هر مترمکعب آبی که در بخش کشاورزی استفاده می‌کنیم، ۲۰ سنت به دست می‌آوریم، در حالی که در دنیا این مقدار یک دلار است.
قمشی بیان کرد: مشکل اصلی ما استفاده غیرمعقول از آب‌های شیرین است؛ به‌طوری که ۱۰۰ درصد متوسط تاریخی آب کشور را مصرف می‌کنیم که اشتباه است. این مقدار باید به ۵۰ تا ۶۰ درصد کاهش یابد، در حالی که هم‌اکنون ۹۵ درصد آب‌های شیرین را مصرف می‌کنیم و تنها ۵ درصد باقیمانده به صورت سیلاب از دسترس خارج می‌شود. بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی است که در کشور ما رویکردی نادرست محسوب می‌شود، در حالی که میانگین جهانی مصرف آب در کشاورزی ۷۰ درصد و در کشورهای توسعه‌یافته ۳۰ تا ۴۰ درصد است.
وی ادامه داد: باید تحویل حجمی آب به کشاورز را در دستور کار قرار بدهیم، از کشت‌های آب‌بر جلوگیری کنیم و سیاست‌هایی اعمال کنیم تا به سمت کشاورزی کم آب‌بر برویم. وقتی که وارد سال خشک می‌شویم، به ستوه می‌آییم و صدایمان در می‌آید، زیرا برنامه‌ریزی ما بر اساس ۱۰۰ متر مکعب بوده اما امسال ۷۰ متر مکعب آب در کشور بود. در چنین شرایطی در کشور محدودیت ایجاد می‌شود و معیشت کشاورزان و روستاییان دچار اختلال می‌شود.
لزوم کنترل مصرف آب در شرکت‌های نیشکری
استاد تمام رشته آبیاری و زهکشی دانشگاه شهید چمران در خصوص نقش دولت برای رفع مشکلات آبی بیان کرد: در سال آبی گذشته وضعیت بارندگی خوبی داشتیم و همه سدهایمان پر شد، اما به دلیل مشکلاتی که در زمینه برق داشتیم اکثر مخازن برای تولید برق خالی شدند و بدون برنامه‌ریزی آب را رهاسازی کردند که به نظر من این سوءمدیریت است. ما در سدها بخش‌هایی به نام منابع آب استراتژیک داریم و باید محاسبه کنیم تا ببینیم آیا می‌توانیم از این منابع استفاده کنیم. باید بررسی شود که سال آبی بعدی که از مهر شروع می‌شود، سالی خشک، متوسط یا پربارش خواهد بود. اگر سال آبی خشکی نداشتیم، می‌توانیم روی حدود ۲ تا ۳ میلیارد مترمکعب از این آب حساب باز کنیم.
وی اضافه کرد: می‌توان برای بخشی از این آب برنامه‌ریزی کرد و آن را از سدها برای تابستان رهاسازی کرد تا فشار بر رودخانه‌های پایین‌دست کارون و کرخه را کاهش دهیم. البته در برخی از بخش‌ها آب به خوبی مصرف نمی‌شود و باید کنترل بسیار شدیدی بر این بخش‌ها اعمال شود. برای مثال شرکت‌های توسعه نیشکر که ممکن است مصارف آن‌ها مقداری بیش از اندازه باشد. از این رو باید برنامه‌های کنترلی اجرا کنیم تا به اندازه نیاز اصلی خود از آب مصرف کنند.
مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی یک حلقه اتصال بین امنیت غذایی، پایداری محیط زیست و رفاه اقتصادی است. این بخش به عنوان بزرگترین مصرف‌کننده منابع آب شیرین نقش محوری در تشدید یا تعدیل این بحران ایفا می‌کند. متأسفانه راندمان آبیاری در این بخش بسیار پایین و حدود ۳۰ درصد است، در حالی که این شاخص در کشورهای پیشرفته به ۵۰ تا ۶۰ درصد می‌رسد. این امر نشان می‌دهد که با همان میزان آب مصرفی کنونی، می‌توان بهره‌وری را به طور چشمگیری افزایش داد. از این رو، ضرورت تغییر الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین آبیاری و به کارگیری فناوری‌های کم‌مصرف در کشاورزی بیش از پیش احساس می‌شود.
مصرف بهینه آب و انرژی باعث بهینه‌سازی تامین امنیت غذایی می‌شود
امیر سلطانی محمدی استاد دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران نیز در این خصوص بر صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی در بخش کشاورزی تاکید کرد و گفت: بحث تنش آبی نه تنها در کشور ما، بلکه در بسیاری از کشورهای جهان مطرح است و اکثر کشورها مشکل بحران آب و انرژی دارند و این بحران به‌طور ناگهانی در کشور ما به وجود نیامده است. ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و با توجه به کاهش نزولات جوی و همچنین افزایش دما صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش‌های مختلف لازم است.
وی افزود: در حال حاضر توجه به مصرف انرژی در بخش کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است. قطعی برق و همچنین خشکسالی باعث شده که خسارت‌هایی به بخش‌های کشاورزی و صنعت وارد شود و مصرف بهینه آب و انرژی باعث بهینه‌سازی تامین امنیت غذایی می‌شود. کشاورزی بزرگترین مصرف‌کننده آب است و از طرفی هدررفت آب در این بخش بسیار بالا است. افزایش بهره‌وری مصرف آب می‌تواند موجب سود و درآمد بیشتر برای کشاورز و حفظ منابع آبی کشور شود.
سلطانی محمدی ادامه داد: هدررفت آب و انرژی نه‌تنها برای کشاورز زیان‌بار است، بلکه برای محیط‌زیست نیز آثار مخربی به‌همراه دارد. از راهکارهایی که می‌توان برای صرفه‌جویی در بخش کشاورزی پیشنهاد داد، اصلاح سیستم‌های آبیاری است. باید سیستم‌های آبیاری سنتی را به سیستم‌های نوین با مصرف انرژی کم تبدیل کنیم، الگوی کشت را تغییر دهیم و از گیاهان مقاوم به خشکی و شوری آب استفاده کنیم که توانایی تحمل تنش آبی و شوری را دارند. همچنین مقدار آبیاری باید بر اساس نیاز واقعی مزرعه‌ها تعیین شود.
استاد حوزه آب دانشگاه شهید چمران افزود: مورد دیگری که می‌تواند مناسب باشد، کشت محصولات در محیط‌های کنترل‌شده مانند گلخانه‌ها است که می‌تواند در این زمینه کمک و از هدررفت آب جلوگیری کند.
وی در خصوص جداسازی آب تصفیه‌شده برای کشاورزی اظهار کرد: در این زمینه اقداماتی انجام شده و از پساب و زه‌آب برای آبیاری محصولات، باغچه‌ها و فضای سبز استفاده شده است. کارهای مطالعاتی مختلفی نیز در دانشگاه انجام شده که نشان می‌دهد می‌توان از پساب‌ها و فاضلاب‌های تصفیه‌شده استفاده کرد. تا جایی که اطلاع دارم در زراعت نیشکر از اختلاط زه‌آب و آب برای آبیاری نیشکر استفاده می‌شود و نتایج خوبی در این زمینه دریافت شده است.
این استاد دانشگاه در خصوص جلوگیری از زیان کشاورزان پس قطع آب و برق بیان کرد: اگر قبل از کشت، میزان منابع آب اطلاع‌رسانی و بر اساس آن برنامه‌ریزی دقیقی انجام شود، از کشت اضافه و در نتیجه ضرر و زیان کشاورزان جلوگیری خواهد شد اما اگر موقعیتی پیش آمد که کشاورز کشت خود را انجام داد و دچار خسارت شد، باید از طرف دولت حمایت شود تا ان‌شاءالله بخشی از آن ضرر و زیان جبران شود. اگر این اطلاع‌رسانی و برنامه‌ریزی انجام شود، کشاورز می‌تواند به سمت فرصت‌های درآمدی دیگر برود یا با حمایت دولت، تامین انرژی خود را از طریق پنل‌های خورشیدی دنبال کند تا در زمان قطعی برق از این انرژی استفاده کند.
وی اظهار کرد: همچنین کشت گیاهانی که در برابر خشکی و شوری آب مقاوم باشند می‌تواند اقدام موثری باشد تا کشاورز با کشت این گیاهان کمتر ضرر ببیند. لازم است اقدامات نادرستی که در گذشته در زمینه مدیریت منابع آبی انجام شده است، اصلاح شود. همچنین قیمت‌گذاری آب برای جلوگیری از مصرف بی‌رویه آب از راهکارهایی هستند که می‌تواند به رفع این مشکل کمک کند.
جا افتادن فرهنگ مدیریت پیشگیرانه منابع آب خیلی مهم است
در ادامه امین خرمیان عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به اهمیت رویکرد فعالانه مدیریت آب اظهار کرد: ما احتیاج داریم تا حتما قبل از مواجه با بحران، برای آن برنامه‌ریزی کنیم و پیش‌بینی‌هایی لازم را انجام دهیم. وجود این مساله و جا افتادن فرهنگ مدیریت پیشگیرانه منابع آب خیلی مهم است. در این راستا استانداری، جهاد کشاورزی و سازمان آب‌وبرق خوزستان باید مسئولیت‌های خود را برعهده بگیرند و فعالیت‌های لازم را در این زمینه انجام دهند.
وی افزود: نیاز است پیش از اینکه کشاورزان وارد فصل و برنامه‌ریزی کشت شوند، منابع آبی موجود ارزیابی شود تا اگر امکان کشت وجود نداشت و در صورت مواجهه با محدودیت آبی، کشاورزان مطلع شوند و برای تهیه بذر، نهاده‌های کشاورزی، آماده‌سازی زمین‌ها و حتی کشت اولیه سرمایه‌گذاری نکنند. بیمه کشاورزی نیز می‌تواند در مواقع خشکسالی به هزینه‌ها کمک کند.
خرمیان در خصوص شرایط آبی کشور بیان کرد: کشور ما کشور کم‌آبی است. میانگین بارش ما حدود ۲۵۰ میلیمتر است و از این نظر جزو اقلیم‌های گرم و خشک طبقه‌بندی می‌شویم. در کشور حدود ۸۵ میلیون نفر جمعیت داریم که این‌ها نیازهای مختلفی در بحث شرب، کشاورزی و صنعت دارند که باید این مصارف با استفاده از منابع آبی موجود تامین شوند. این شرایط بستر بحران‌ها و مشکلات زیاد در بحث آب می‌شود و وقتی که نوساناتی در تامین آب به شکل طبیعی مانند خشکسالی‌ها رخ بدهد، باعث بالا رفتن آسیب‌پذیری ما می‌شود. اگر در این شرایط مدیریت منابع آب به شکل موثر و هدفمند انجام نگیرد، باعث بروز این بحران می‌شود. بنابراین ما کشوری هستیم که با توجه به منابع آبی در دسترس، در معرض تنش آبی هستیم و در این شرایط نیاز است تا یک مدیریت هدفمند و همه‌جانبه داشته باشیم تا این منابع آبی را به بهترین شکل استفاده کنیم.
وی در خصوص هدر رفت آب در بخش کشاورزی بیان کرد: ما باید بپذیریم که کشوری هستیم که منابع آبی محدود دارد و باید هدف‌گذاری خیلی هوشمندانه‌ای در جهت استفاده از این منابع در بخش کشاورزی داشته باشیم. ۸۰ تا ۹۰ درصد از منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که این عدد بزرگی است. از این رو الزامی است تا این منابع را به بهترین شکل ممکن استفاده کنیم تا سود اقتصادی و امنیت غذایی ما تامین شود.
استاد حوزه آب دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه داد: بنابراین اولویت‌بندی کشت‌ها، تعیین الگوی کشت متناسب با شرایط اقلیمی و الگوهای کشتی که امنیت غذایی ما را به بهترین شکل تامین می‌کنند از اولویت‌های اصلی است. اولین راهکار این است که کشت‌ها و گیاهانی را انتخاب کنیم که بهترین سازگاری و کمترین مصرف آب را داشته باشند و امنیت غذایی ما را تامین می‌کنند. باید استفاده از روش‌های آبیاری نوین مانند آبیاری‌های تحت فشار، بارانی و قطره‌ای که در مناطق زیادی از کشور قابل استفاده هستند را حتی‌الامکان گسترش بدهیم و استفاده از آن‌ها را ترویج و حمایت کنیم تا مصرف آب را در حوزه کشاورزی کاهش دهیم. ما از روش بازچرخانی آب نیز می‌توانیم استفاده کنیم و با بازچرخانی آب، بهره‌وری آب را به مقدار قابل توجهی افزایش دهیم.
استفاده از آبیاری هوشمند در استان قابل‌توجه نیست
عضو هیات علمی دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز در خصوص استفاده از آبیاری هوشمند در استان گفت: میزان استفاده از آبیاری هوشمند در استان قابل‌توجه نیست و در مقایسه با سطوح زیر کشتی که ما در استان داریم، اکثر کشاورزی ما به شکل سنتی آبیاری است و از روش‌های نوین در استان کمتر استفاده می‌شود. البته خاک‌های سنگینی داریم که جزو خاک‌های شور طبقه‌بندی می‌شوند و ممکن است برای این خاک‌ها استفاده از روش‌هایی مانند آبیاری بارانی یا قطره‌ای چندان مناسب نباشد اما در عین حال اراضی بسیار زیادی داریم که مستعد پیاده‌سازی این روش‌ها هستند و می‌توان از آن‌ها برای کاهش مصرف استفاده کرد.
وی با تاکید بر هماهنگی دستگاه‌های مختلف گفت: دستگاه‌های مختلف باید وظایف خود را بدانند و پیش از اینکه وارد بحران شویم، به وظایف خود عمل کنند. نیاز است تا نقاط بحرانی که براساس تجارب پیشین می‌دانیم دچار معضل می‌شوند را شناسایی کنیم و همین طور مدیریت مصرف نیز باید به شکل موثری انجام شود. وقتی خشکسالی اتفاق می‌افتد، منابع آبی ما محدود و مصرف‌کنندگان مختلف با محدودیت‌هایی روبه‌رو خواهند شد. از این رو بسیار مهم است تا دستگاه‌های حاکمیتی بتوانند کنترل مصرف را بر روی همه مصرف‌کنندگان اعمال کنند تا اگر مناطق بالادست محدودیت‌ها را رعایت نکردند، این محدودیت‌ها بر دوش مناطق پایین‌دست نیافتد؛ این نکته مهمی است که نقش حاکمیت را در کنترل مصارف و بحران‌ها پررنگ می‌کند.
نیاز است به سمت روش‌های بازچرخانی برویم
خرمیان در خصوص جداسازی آب تصفیه‌شده برای کشاورزی بیان کرد: در استان هنوز به طور جدی به این مساله پرداخته نشده است به این دلیل که منابع آب سطحی ما خداراشکر در طول سالیان از فراوانی خوبی برخوردار بوده‌اند و ما هیچ‌وقت دچار کمبودهای اساسی و خیلی شدید نشده‌ایم که مصرف‌کنندگان مختلف را به سمت جداسازی آب سوق بدهد اما تجارب سالیان اخیر نشان می‌دهد که این شرایط تداوم نخواهد داشت و وارد نقطه‌ای شده‌ایم که میزان مصارف ما از منابع آبی بالاتر می‌رود و بر این اساس احتمال اینکه با شرایط کم آبی روبه‌رو شویم، بیشتر می‌شود. بنابراین احتیاج است که به سمت روش‌های بازچرخانی برویم تا منابع آبی خاکستری و سیاه خود را به منابع قابل استفاده برای بخش کشاورزی و یا صنعت تبدیل کنیم.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: با توجه به هزینه‌بر بودن این موضوع، می‌توانیم این کار را از صنایع شروع کنیم تا بخشی از نیاز آبی خود را از بازچرخانی آب تامین کنند. سیاست کلی وزارت نیرو نیز این بوده تا صنایع بازچرخانی آب را انجام دهند. این کار با اولویت صنایع می‌تواند شروع شود و سپس در حوزه کشاورزی می‌توانیم این روش را گسترش دهیم.
انتقال منابع آبی از دریا برای حوزه کشاورزی توجیه‌پذیر نیست
عضو هیات علمی دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز در خصوص انتقال آب از دریاهای عمان، خلیج‌فارس و خزر برای استان‌های دارای کشاورزی که با خشکسالی روبه‌رو هستند، اظهار کرد: انتقال آب از دریا یک کار بسیار پر هزینه‌ای است و از آنجایی که نیاز به تاسیسات شیرین‌سازی، خطوط انتقال و ایستگاه‌های پمپاژ دارد، باعث می‌شود تا آب انتقالی از دریا بسیار گران‌قیمت شود. طبق برآوردهای مختلف هزینه تصفیه هر واحد آب و انتقال آن از دریا ۶ یورو است که این هزینه بسیار بزرگی است. در نتیجه انتقال منابع آبی از دریا برای حوزه کشاورزی که بازده پایینی دارد توجیه‌پذیر نیست اما برای مصارف صنعتی و یا آب شرب در صورتی که راه‌حل دیگری نباشد، این کار مفید و یا حتی لازم است.
به اعتقاد کارشناسان استفاده از راهکارهای جایگزین مانند بازچرخانی آب و بهره‌گیری از منابع آب غیرمتعارف می‌تواند در کاهش فشار بر منابع آب شیرین موثر باشد. اگرچه این روش‌ها هزینه‌بر هستند، اما در بلندمدت نه تنها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه خواهند بود، بلکه به حفظ منابع استراتژیک آب نیز کمک می‌کنند. در مقابل طرح‌های پرهزینه مانند انتقال آب از دریا تنها برای مصارف صنعتی و شرب قابل توجیه است و برای بخش کشاورزی با بازدهی پایین، مقرون به صرفه نیست.
برای رسیدن به مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی، مجموعه‌ای از اقدامات فنی، مدیریتی، آموزشی و سیاستی لازم است. این اقدامات باید در سطوح مختلف یعنی از مزرعه تا دولت به اجرا درآیند.
در این زمینه می‌توان نتیجه گرفت که راهکار کلیدی در مدیریت آب، گذار از رویکرد «تامین و توسعه منابع جدید» به رویکرد «مدیریت تقاضا و افزایش بهره‌وری» است و کشاورزی پایدار در آینده، کشاورزی‌ای است که در آن هر قطره آب با حداکثر کارایی استفاده شود.
