سرمایه‌گذاری در دریا و گردشگری آبی؛ راه نجات اقتصاد خوزستان
استان خوزستان با داشتن ۳۰۰ کیلومتر نوار ساحلی و پتانسیل‌های خیره‌کننده در حمل‌ونقل دریایی، گردشگری، انرژی‌های تجدیدپذیر و بیوتکنولوژی به عنوان فرصت های طلایی، آن گونه که باید از جهش اقتصادی بهره نبرده است.
توسعه دریامحور و اقتصاد دریا از جمله مواردی است که مقام معظم رهبری در سال‌های اخیر بر آن تاکید ویژه داشته‌اند و سیاست‌های کلی توسعه دریا محور را برای اقدام به روسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند.
اقتصاد دریامحور در ادبیات جهانی با عنوان اقتصاد آبی یا Blue Economy یاد می‌شود و استفاده پایدار از ظرفیت منابع و گستره‌های آبی اعم از اقیانوس‌ها، دریاها، دریاچه‌ها و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد اشتغال و درنهایت افزایش تولید ناخالص داخلی تعریف می‌شود.
در حال حاضر بسیاری از کشورهای جهان سهم عمده‌ای از تولید ناخالص ملی خود را از دریا تامین می‌کنند از این رو ضرورت دارد با توحجه به برخورداری کشور و به تبع استان خوزستان از این نعمت، مسئولان و برنامه‌ریزان کشور توجه ویژه و عملی نسبت به این مساله داشته باشند.
در این گفت و گو تلاش شده با بررسی موضوع اقتصاد آبی و دریامحور به عنوان یک موتور محرک برای توسعه استان و کشور، ضمن معرفی ظرفیت‌های بکر این حوزه برای تبدیل به قطب گردشگری آبی، عوامل عقب ماندگی استان در این زمینه نیز بررسی شوند.
مجتبی گهستونی، پژوهشگر و فعال حوزه گردشگری و میراث‌فرهنگی با سابقه‌ای بیش از یک دهه در مطبوعات ملی و استانی است که با تمرکز بر حوزه میراث فرهنگی و گردشگری نقش مؤثری در ثبت ملی آثار، حفاظت از میراث فرهنگی و روشنگری ابعاد مختلف حوزه گردشگری ایفا کرده است. او همچنین مقالات متعددی در نشریات تخصصی منتشر کرده است.
با گهستونی پیرامون موضوع گردشگری آبی و ظرفیت‌های آبی خوزستان در این حوزه به گفت وگو نشستیم.
در خصوص اقتصاد دریامحور در خوزستان و ظرفیت‌های موجود استان در این زمینه توضیح دهید؟
اقتصاد دریامحور یکی از تأثیرگذارترین متغیرهای کلان اقتصادی مانند نرخ ارز و تورم است. خوزستان با دارا بودن هفت بندر تجاری، رودخانه‌های پرآب و ده‌ها کارگاه تولید لنج و کشتی، جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد دریامحور دارد. در حوزه گردشگری این متغیرها زمانی تغییر می‌کند که بتوان از بسترهای موجود بهره کافی را برد.
استان خوزستان به دلیل موقعیت خود می‌تواند از محورهای مهم اقتصاد دریامحور باشد. خوزستان با ۳۰۰ کیلومتر سواحل دریایی، رودخانه‌ای و آبراهی متصل به آب‌های آزاد و خلیج‌فارس، ظرفیت‌های زیادی برای توسعه اقتصاد دریا محور با هدف اشتغال و استقرار کانون‌های جمعیتی دارد. لازم است برنامه‌ریزی‌های کامل برای راه‌اندازی تورهای گردشگری دریایی، شناسایی و رفع موانع رشد تجارت دریایی در منطقه آزاد اروند، بندر شادگان و بنادر هندیجان و ماهشهر، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در سواحل، ایجاد پلاژها و بازارچه‌های متنوع در سواحل جهت جذب گردشگران و مسافران، اولویت قرار دادن سرمایه‌گذاری‌های زودبازده در اقتصاد دریامحور، استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان و بهره‌برداری از دریا متناسب با حفظ محیط زیست صورت بگیرد.
خوزستان با برخورداری از عناصر و مولفه‌های تامین و تولید آبزیان، شرایط اقلیمی مناسب، فرهنگ پرورش و مصرف آبزیان، به عنوان یکی از قطب‌های شیلاتی کشور معرفی شده است که بخشی از این مهم از طریق منابع آبی خلیج‌فارس در خوزستان تامین می‌شود چون خوزستان بستر مناسبی برای تکثیر و پرورش انواع ماهیان، میگو و سایر آبزیان است و امکان پرورش ماهیان دریایی در قفس در آب‌های ساحلی، پتانسیل تولید بیش از ۵۰ هزار تن میگوی پرورشی در اراضی مستعد و شناسایی شده استان، تکثیر موفقیت آمیز برخی آبزیان دریایی از جمله شانک، هامور، صبیتی و سی باس، از دیگر ظرفیت‌های استان خوزستان در زمینه صنایع شیلات است.
همچنین خوزستان با دسترسی به آب‌های آزاد خلیج‌فارس و رودخانه‌های متعدد، ظرفیت بالایی برای توسعه اقتصاد دریامحور در حوزه‌های مختلف از جمله حمل و نقل دریایی، گردشگری دریایی، شیلات، انرژی‌های تجدیدپذیر و معدن‌کاری دریایی دارد. با این حال، این استان هنوز نتوانسته از این ظرفیت‌ها به طور کامل برای کسب درآمد و اشتغالزایی استفاده کند.
با توجه به اهمیت اقتصاد دریامحور در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، باید به ارتقای توان حمل و نقل و ترانزیت کالا در بنادر، استخراج نفت و گاز، رونق فعالیت‌های شیلاتی و ساخت کشتی و شناور و به‌ویژه توسعه گردشگری آبی تاکید کرد به دلیل تاکید بر لزوم هدایت دیدگاه اقتصادی خوزستان به سمت استفاده از ظرفیت‌های دریایی و آبی، برگزاری جلسات متعدد به منظور هماهنگی بهتر با دستگاه‌های مرتبط با اقتصاد دریا ضرورت دارد و لازم است که صندوق حمایت از صنایع دریایی در استان برای رونق بخش حمل و نقل دریایی تشکیل شود.
مهمترین جاذبه‌های گردشگری دریامحور در خوزستان کدامند؟
استان خوزستان با داشتن ۳۰۰ کیلومتر سواحل دریایی و ۱۷ سایت و ۱۳۴ طرح سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری دریایی از پتانسیل‌های بالایی برای جذب گردشگران برخوردار است اما وجود این مزیت‌ها به معنای بهره‌بردن از ظرفیت‌های موجود نیست چون مردم حس نمی‌کنند که از محل ظرفیت گردشگری دریامحور بهره مند هستند. بر اساس مطالعات انجام‌شده، توسعه این بخش می‌تواند منجر به ایجاد هفت هزار و ۵۰۰ شغل در ۱۷ سایت گردشگری شود.
ماهشهر با وجود خوریات و اسکله‌هایش، هندیجان با وجود بنادر سجافی و بحرکان و جزیره مینو یکی از این ظرفیت‌ها است چون این منطقه می‌تواند به جذب بیشتر گردشگران کمک کند و در کنار آن، دیپلماسی گردشگری در منطقه خلیج‌فارس را نیز تقویت کند.
آیا استان خوزستان از نظر گردشگری آبی در ایران جایگاه خاصی دارد؟ چرا؟
با توجه به حجم فعالیت‌های صورت گرفته در بنادر جنوبی ایران برای توسعه گردشگری و بهره‌مندی برخی استان‌ها که سعی کرده‌اند تا از فرصت دریا به عنوان یک جاذبه بهره بگیرند، می‌توان گفت خوزستان در این زمینه موفق نشده بهره لازم را از گردشگری لازم ببرد و مردم خوزستان ضمن اینکه در حوزه گردشگری آبی با این ظرفیت‌ها غریبه هستند، سایر گردشگران کشور نیز با ظرفیت‌های دریایی در حوزه گردشگری بیگانه هستند. پس خوزستان را زمانی باید با اقتصاد دریا تعریف کنیم و بستر کسب درآمد برای مردم ساکن در شهرهای ساحلی فراهم شود که شرایط لازم و زیرساخت‌های مناسب فراهم شده باشد.
چه امکانات و زیرساخت‌هایی (اسکله‌های تفریحی، هتل‌ها، رستوران‌های کنار آب و...) برای گردشگران در مناطق دریامحور خوزستان وجود دارد؟
دریا بستر مهمی برای توسعه گردشگری و سلامت روان جامعه است با اینکه باید از روند روبه‌رشد گردشگری دریایی در مناطق آزاد خبر داد و این مناطق با دسترسی مستقیم به دریا، ظرفیت‌های گسترده‌ای برای رشد صنعت گردشگری دریایی دارد، اما جز در مواقع خاص و دسترسی‌های محدود، شرایط برای رونق گردشگری دریا محور در خوزستان هنوز فراهم نشده است.
باید از متولیان گردشگری و به خصوص از متصدیان دریایی در خوزستان پرسید که در تعطیلات نوروزی از یک هزار و ۳۰۴ شناور که در کل کشور به ناوگان گردشگری آبی اضافه شدند، چه تعداد از آن سهم خوزستان است. اصلا باید پرسید که خوزستان چه سهمی در مشارکت اپراتورهای بین‌المللی گردشگری دریایی برای تحرک بخشیدن در این بخش دارد.
بیش از ۵۰۰ بومگردی در چابهار و حدود ۲۰۰ بومگردی در جزیره قشم فعال هستند در حالی که سهم شهرهای ساحلی خوزستان با دریا برای برخورداری از بومگردی صفر است.
آیا طرح‌های توسعه‌ای مانند طرح‌های تفریحی تعریف و در دست اجرا هستند؟
در هندیجان برخی طرح‌های ساحلی، نیمه تمام مانده است؛ در منطقه آزاد اروند نیز چند طرح و برنامه، از گذشته و حال حاضر مانند ساحل‌سازی اروند صغیر و جزیره مینو، بهسازی یکی از اسکله‌های تاریخی آبادان، برپایی تورهای گردشگری آبی در آبادان و خرمشهر در سنوات مختلف، مطالعات احداث اسکله تفریحی و احداث پارک مینیاتور و آکواریوم شهری، پارک ساحلی آبادان و چند طرح اسکله‌سازی دیگر انجام شده است.
در محدوده مابین خور موسی و تالاب بین‌المللی شادگان، وجود دریاچه نمک، فرصتی فوق‌العاده برای توسعه گردشگری آبی با اتکا به بخشی از ظرفیت‌های خلیج‌فارس وجود دارد که نباید از این ظرفیت غافل شد. خوزستان با موقعیت ممتاز جغرافیایی و برخورداری از کیلومترها سواحل و نیز جزایر و ظرفیت‌های فراوان بر زمین مانده، لازم است با حضور مؤثر در ساحل، فراساحل، دریا و بهره‌گیری از آن به عنوان یک پیشران و محور توسعه، برای احراز جایگاه شایسته منطقه‌ای و جهانی در بهره‌گیری از دریا اقدام کند.
آیا تورهای گردشگری در مناطق آبی خوزستان فعال هستند؟
گردشگری دریایی در خوزستان می‌تواند فرصتی برای شکوفایی اقتصاد دریامحور باشد. اما از این فرصت استفاده مطلوبی نشده است. گردشگری دریایی در خوزستان با سواحل زیبا و ظرفیت‌های عظیم خود یکی از جاذبه‌های برجسته ایران به شمار می‌رود، اما تاکنون به اندازه کافی از این ظرفیت‌ها بهره‌برداری نشده است.
رونق گشت‌های محدود دریایی محدود به تعطیلات نوروزی شده است. با وجود پتانسیل‌های بالا در جذب گردشگران داخلی و خارجی، برنامه‌ریزی نکردن مناسب و سرمایه‌گذاری کافی باعث شده که این بخش از گردشگری در استان کم‌تر مورد توجه قرار گیرد. با برنامه‌ریزی دقیق و توسعه زیرساخت‌ها، این استان پتانسیل تبدیل شدن به یکی از مقاصد اصلی گردشگری دریایی در کشور را دارد با این حال خوزستان هنوز از راهنمای گردشگری تخصصی برای شرکت در گشت‌های دریایی و معرفی جاذبه‌های بنادر بهره نبرده است.
خوزستان با وجود خط ساحلی طولانی از اروند تا مکران و با وجود سیاست‌های توسعه دریامحور مقام معظم رهبری و رئیس‌جمهور، باید آمادگی کامل برای جذب سرمایه‌گذار در این حوزه را داشته باشد. توجه ویژه به توسعه این بخش می‌تواند به رشد اقتصادی و اشتغالزایی در استان کمک کند.
در خصوص چالش‌ها و موانع توسعه گردشگری دریامحور بفرمایید و بزرگترین مشکلات گردشگری دریامحور در خوزستان کدامند؟
با گذشت یکسال از ابلاغ سیاست‌های کلی توسعه دریامحور و معطل ماندن ۹ بند مهم این سیاست‌های کلان ملی که مورد مطالبه جدی مقامات ارشد کشور هست، هنوز مدل دقیقی برای حکمرانی دریامحور و همچنین برنامه اقدام عملی برای تحول اقتصادی و معیشتی مردم با تکیه بر ظرفیت دریا و اقتصاد آبی در خوزستان تدوین، اجرایی و پیاده سازی نشده است.
ضرورت فعال شدن ستاد تخصصی اقتصاد دریاپایه در خوزستان به عنوان یک تشکیلات حاکمیتی کلان‌نگر برای پایشگری، مطالبه گری، نظارت و ارزیابی عملکرد مدیران دولتی و فعالان بخش خصوصی در زمینه تحقق سیاست‌های کلی توسعه دریامحور ضرورت بسیار دارد. توسعه دریامحور به عنوان یک الگوی نوظهور توسعه با ۲ ابرچالش اصلی و جدی مواجه است که برای تحقق این سیاست‌های کلی مستلزم چاره‌اندیشی سناریوپردازی بر محور آنها به عنوان ۲ عدم قطعیت کلیدی است. نخستین چالش حکمرانی و پراکندگی سیاستی-عملکردی قابل توجه به سبب دخیل بودن بیش از ۳۵ دستگاه اجرایی ملی-محلی و نهاد شورایی در سیاستگذاری و مدیریت مناطق دریایی و ساحلی کشور است و دومین چالش نیز تامین مالی و جذب سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز برای توسعه و تکمیل زیرساخت‌ها به شمار می رود.
گردشگری دریامحور چه تأثیری بر اشتغالزایی و درآمد مردم محلی داشته است؟
اخیرا در سفری که به جزیره قشم برای بررسی راه تاریخی ادویه رفتم به خوبی تاثیر گردشگری دریا محور را حس کردم. با رضایت جامعه محلی مواجه بودم. تلاش آنها را برای بردن سهم بیشتر به عینه مشاهده کردم. چون اقتصاد دریامحور، راهبردی اساسی، توسعه‌ای و کنشگرا و در نهایت، تحول آفرین است. اقتصاد دریامحور، موضوعی اساسی است زیرا در سطح بالایی نهادها و سازمان‌های زیادی را درگیر می‌کند.
اقتصاد دریامحور، موضوعی توسعه‌ای است؛ زیرا با موضوعات مختلف توسعه‌ای و حاکمیتی مانند جمعیت پذیری، ایجاد زیرساخت‌ها و ارتباطات گره خورده است.
اقتصاد دریامحور، کنشگراست؛ زیرا محرک جدی به کارگیری و به کاراندازی صنایع و اشتغال در دریاها و سواحل است. شاید اگر امروز تصمیم گرفته شود ۱۰۰ موضوع و اقدام اساسی در فرایند توسعه کشور فهرست شود و از بین آنها ۵۰ موضوع مهم‌تر انتخاب شده و درنهایت پنج موضوع کلیدی و جدی برگزیده شود، بدون شک موضوع توجه به اقتصاد دریامحور و توسعه و استفاده از سواحل خوزستان در سبد انتخاب نهایی قرار می‌گیرد. در سیاست‌های کلان اقتصاد دریامحور، حمایت از سرمایه‌گذاران بومی و محلی در طرح‌های توسعه‌ای و حمایت از فعالان اقتصادی و بنگاه‌های کوچک و متوسط جوامع محلی در حوزه‌های مختلف از جمله صیادی، کشاورزی، صنعتی و گردشگری لحاظ شده است.
: ارتباط جوامع محلی با این نوع گردشگری چگونه است؟ و آیا خوزستان در جذب گردشگران داخلی و خارجی به مناطق دریامحور خود موفق بوده است؟
توسعه و تقویت اقتصاد دریامحور در حوزه‌های حمل‌ونقل دریایی، گردشگری دریایی، انرژی‌های تجدیدپذیر، آبزی‌پروری و شیلات، بیوتکنولوژی دریایی، زیست‌هواشناسی و معدن‌کاری دریایی محقق می‌شود. خوزستان به واسطه دسترسی به آب‌های آزاد و رودخانه‌ها، ظرفیت بسیار بزرگی در حوزه اقتصاد دریا محور دارد اما آنگونه که باید در این بخش فعالیت نکرده و از آن برای کسب درآمد و اشتغالزایی بهره نبرده است.
طی سال‌های اخیر، به دلیل فشارهای اقتصادی تحمیل‌شده بر کشور، اهمیت پرداختن به اقتصاد دریا مضاعف شده است. اقتصاد دریامحور در سطح تجارت بین‌الملل بسیار حائز اهمیت است؛ اما ایران هنوز نتوانسته در عرصه دریا به جایگاه مناسبی دست پیدا کند. در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، بر دستیابی به جایگاه نخست اقتصادی، علمی و فناوری در خاورمیانه تاکید شده و در بخش توسعه اقتصاد دریا محور، ارتقای توان حمل‌ونقل و ترانزیت کالا در بنادر، استخراج نفت و گاز طبیعی، رونق فعالیت‌های شیلاتی و صیادی، ساخت کشتی، شناور و سازه‌های ساحلی برای پوشش تقاضای حمل‌ونقل کالا و مسافر دیده شده است.
اقیانوس‌ها و دریاها همواره نقش مهمی در رشد و توسعه جوامع ساحلی و جزیره‌ای ایفا کرده‌اند و منبع فرصت‌های منحصربه‌فردی برای این جوامع به شمار می‌آیند.
آیا شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های دیجیتال در تبلیغ گردشگری دریامحور خوزستان نقش داشته‌اند؟
در این زمینه جز تبلیغ چند تور گردشگری آبی، آن هم در ایام نوروز که نمود چشم‌گیرتری دارد، شاهد حضور شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های دیجیتال موفق گردشگری دریامحور در خوزستان نیستیم.
به نظر شما دولت و همینطور بخش خصوصی برای توسعه گردشگری دریامحور در خوزستان ایا برنامه‌ای داشته‌اند؟
اقدامات اندکی صورت گرفته است اما تاثیر آن در توسعه گردشگری خوزستان هنوز نمود پیدا نکرده است. در مسیر تکمیل پازل اقتصاد درپایه، توجه به الزامات اساسی برای شکل‌گیری اقتصاد دریاپایه که صاحب نظران حوزه توسعه آن را جمع بندی و نظریه پردازی کرده‌اند و شامل هشت مفهوم بنیادین است، تیم اقتصادی، عمرانی، اجتماعی و گردشگری در خوزستان باید نسبت به این الزامات توجه نشان بدهد. لازم است آینده‌نگری و توجه به رقابت‌های جهانی، تحولات منطقه‌ای در زمینه صنایع و حمل و نقل دریایی، لجستیک و زنجیره تامین، توسعه یکپارچه را مدنظر داشته باشد.
توجه به زیرساخت‌های حمل و نقل چند وجهی و برنامه‌ریزی توسعه بر اساس اصول کاربری اراضی و آمایش سرزمین ضرورت دارد. البته از توجه به اصول بنیادین مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی( ICZM)، نیروی انسانی متخصص، سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و تسهیل فرآیندها، بنادر و پایانه‌های دریایی و لزوم توسعه زیرساخت های گردشگری دریایی نباید غافل بود.
خوزستان اگرچه همچنان از گردشگری دریایی و اقتصاد دریا محور غفلت‌هایی داشته است اما به دلیل وجود همه فرصت‌ها و زمینه‌ها، می‌تواند فرصت‌های از دست رفته را جبران کند.
