چرا رفتار صاحبخانه شوشتری در برابر سارقان، «دفاع مشروع» بوده است؟

رضا سلیمانی، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری و مدرس دانشگاه در این یادداشت نوشته است: 

«بسم الله الرحمن الرحیم

«وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعَالَمِینَ»

جرم منشأ تکلیف برای انسان است. با حکم قانون پدید می آید اگر این تکلیف به موجب حکم دیگر برداشته شود.رفتار انسان مباح می گردد، یعنی مثل آن است که جرم تحقق نیافته است.گاه مقنن در شرایط خاص رفتاری را که در حالت عادی جرم است، جرم نمی داند.این شرایط جهات موجهه جرم نام دارد.ما درجهات موجهه جرم  با یکی از اسباب اباحه مواجهه هستیم، یعنی رفتاری مباح، در عوامل توجیه کننده جرم یا سالب مسؤلیت رفتار همچنان مذموم است اما به دلیل عذری که وجود دارد باعث می شود که مرتکب مجازات نشود.از موارد بارز جهات توجیه کننده جرم « دفاع مشروع» نام دارد که در حقوق جزای عمومی سابقه تاریخی طولانی دارد و در قوانین سنتی(قانون حمورابی) و ادیان مختلف آسمانی(شریعت اسلام) و امروزه در روابط بین الملل نیز مورد تأکید جدی قرار گرفته است که در ماده ۵۱ منشور ملل متحد، مورد تشریع قرار گرفته است.قرآن کریم در آیه ۱۹۴ سوره بقره می فرماید: «.الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ.» ماه حرام در برابر ماه حرام است، اگر دشمن حرمت آن را رعایت نکرد و با شما در آن جنگید، شما هم برای حفظ کیان خود در همان ماه با او بجنگید.و همه حرمت ها دارای قصاص اند. پس هر که بر شما تعدّی کرد، شما هم به مثل آن بر او تعدّی کنید، و از خدا پروا نمایید، و بدانید که خدا با پروا پیشگان است.«حضرت امام خمینی (ره) در کتاب وزین تحریر الوسیله فرموده است؛ « لا اشکال فی أن لاء نسان أن یدفع المحارب و المهاجم و اللص و نحو هم عن نفسه و حریمه و ماله ما استطاع؛ اشکالی نیست که انسان حق دارد محارب و مهاجم و دزد و مانند این ها را از خود و حریم و مالش هر اندازه که می تواند، دفع نماید.»

سوالی  که مطرح می شود این که چرا ما دفاع مشروع را مجاز می دانیم.چون دفاع حق هر انسانی است.در مبانی نظری دفاع مشروع حق فطری و طبیعی تلقی شده است و اولین دلیل مبنائی مشروعیت دفاع اعمال حق آنهم حق طبیعی است.زیرا که هیچ حقی بالاتر و عزیرتر از حق حیات وجود ندارد.ژان ژاک روسو قرارداد اجتماعی را مطرح و نظر بر این دارد که افراد جامعه با هم یک قراردادی دارند و طبق این قرارداد قبول کردند قوانین را رعایت کنند و اگر تخلف کردند دولت به نمایندگی از جامعه حق برخورد با آنها بعنوان متخلف داشته باشد و اگر دولت نتوانست برخورد کند، خود افراد می توانند مقابله کنند و اینکه دفاع نظریه اطاله مطلقه، جبران بدی با بدی است.

البته این نوع جبران نباید انتقام جویی باشد.صرف نظر از این مبانی نظری و تئوری. بر این باورم که بهترین توجیه نفع جامعه است.به نفع جامعه است که افراد از ارتکاب جرم علیه خودشان مقاومت کنند و تحمل نکنند و دفاع کنند و اگر بناء باشد برعکس ما مدافع مشروع را مجازات کنیم به ضرر جامعه خواهد بود.نهاد دفاع مشروع در همه کشورهای دنیا مورد قبول واقع شده و در ایران هم از سال ۱۳۰۴ نهاد دفاع مشروع داریم که در حال حاضر در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، پیش بینی شده است.

طبیعی است که دفاع مشروع شرایطی دارد.شرایط آن در ماده مذکور پیش بینی شده است.« تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع با رعایت مراحل دفاع» بنابراین یک شرایطی باید حمله داشته باشد که بتوان در مقابل آن دفاع کرد و یک شرایطی دفاع داشته باشد.

از نظر قانونی و حقوقی رفتار صاحب خانه در دفع و رفع مهاجمین دفاع مشروع مبتنی بر ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی است.حسب اطلاعات مسموع، چهار سارق با ورود به منزلی در شهر گوریه از شهرستان شوشتر قصد سرقت اموال صاحب خانه را داشتند که با دفاع صاحب خانه مواجهه شدند.مدافع جهت دفاع از جان و مال و...خود مجبور بکارگیری سلاح شکاری خود شده و ۲ نفر از مهاجمین کشته شدند.بلحاظ قانونی و قضائی آنچه که در دفاع مشروع صاحب خانه قابل بررسی و پیگیری است، موضوع دفاع مشروع در قالب عامل توجیه کننده جرم و مبتنی بر ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی، هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود، در صورت اجتماع شرایط زیر مجازات نمی شود.۱-غیرقانونی بودن تهاجم ۲-عدم اقدام آگاهانه یا عدم تهاجم از سوی مدافع ۳-عدم امکان توسل به قوای انتظامی توسط مدافع و ۴- مستند بودن دفاع به قرائن معقول یا خوف عقلایی.

حال چرا باید رفتار صاحب خانه شهر گوریه دفاع مشروع مورد رسیدگی قرار بگیرد؛ آنچه مسلم است، ورود غیرقانونی و تهاجم از سوی مرتکبان محرز است، یعنی سرقت مسلحانه و از نوع مشدد، مدافع نسبت به مهاجمین نه مرتکب اقدامی آگاهانه شده، و نه توانایی توسل به قوای انتظامی داشته است.مدافع با مهاجمین مسلح  مواجهه بوده که ایشان را مورد ضرب و جرح قرارداده اند.بنابراین علاوه بر تحقق سه شرط لازم برای دفاع مشروع شرط چهارم هم تحقق یافته است.بالاخره حقوق جزا حقوق مردم است و نمی توان گفت که مردم عادی این حقوق را متوجه نمی شوند.

نمی توانیم بپذیریم که کسی مال باخته است.رفته مالش را بگیرد، حال مهاجم که کشته شده بگویم، مدافع قاتل است.؟! شاید در رفتار دفاع مشروع شهر گوریه گفته شود که حمله پایان یافته است و چون حمله پایان یافته، دیگر نه فعلی بوده است و نه قریب الوقوع، بنابراین رفتار صاحب خانه دیگر دفاع مشروع نیست.اما در پاسخ باید گفت که اتمام عنصر مادی جرم، به معنای سقوط حق دفاع نیست. چون عنصر مادی تمام شده، چون عمل ربایش تمام شده، وضع ید بر مال شده، نقل مکان صورت گرفته، اخراج مال از سلطه مالک اتفاق افتاده، دیگر رفتار دفاع مشروع نیست به نظر این برداشت صحیح نیست چرا که ممکن است عنصر مادی جرم تمام شده باشد، اما همچنان حق دفاع مشروع برقرار باشد.بعنوان مثال اگر کسی آمد و تابلو فرشی از خانه دیگری بیرون ببرد.خوب در اینجا ربایش تمام شده (عنصر مادی) یعنی اگر صاحب خانه برود دنبال سارق و ایشان را بزند و تابلو فرش را از سارق بگیرد، دیگر دفاع مشروع نیست؟! آیا نباید بگویم این دفاع مشروع است؟ چرا که همچنان نقض حق صاحب تابلوفرش ادامه دارد و بنابراین همچنان حق دفاع مشروع برای صاحب مال وجود دارد.نباید بگویم سارق تا اینکه این دکمه را فشار دارد، و مال را گرفت، دیگر تمام شد و صاحب مال حق دفاع نخواهد داشت!

جان کلام این است که این جرم به لحاظ بعد کیفری حداقلش منطبق برتبصره ۲ ماده ۳۰۲ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ خواهد بود.اما من می خواهم عرض کنم که رفتار منطبق بر نهاد قانونی دفاع مشروع است.از این حیث که به نظر میرسد تمامی شرایط لازم برای دفاع مشروع تحقق یافته است.

 به گزارش ایسنا، صبح (۷ خرداد ۱۴۰۴) در ساعت ۴:۱۵، چهار سارق مسلح با ورود به منزلی در شهر گوریه، قصد سرقت از طلا و اموال ساکنان را داشتند که این اقدام به درگیری مسلحانه با صاحب‌خانه انجامید.

به گزارش منابع انتظامی، سارقان پس از ورود به خانه و سرقت طلاهای همسر و دختران خانواده، با مقاومت صاحب‌خانه مواجه شدند. وی با سلاح شکاری به دفاع از خود پرداخت و موفق شد ۴ نفر از مهاجمان را هدف قرار دهد که دو دزد در همان ابتدا کشته شدند. در جریان این تیراندازی، دو نفر از سارقان بر اثر اصابت گلوله در دم جان باختند و یک سارق نیز زخمی شده بود، و با حال بسیار وخیم از محل متواری شد.

در این درگیری، صاحب‌خانه نیز به شدت مجروح شده و به مراکز درمانی منتقل شده است. بررسی‌ها نشان داد که سارقان علاوه بر سرقت طلا، اقدام به ربودن خودروی شخصی صاحب‌خانه کرده‌اند که در جریان عملیات پلیسی، خودرو به همراه مقادیری از طلاهای مسروقه و مهمات جنگی کشف و ضبط شد.

تلاش برای شناسایی و دستگیری دو سارق فراری نیز به صورت ویژه در دستور کار نیروهای انتظامی شهرستان شوشتر قرار دارد.»