خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظامالسلطنه مافی، نمایندهای از دوران قاجار، به بررسی رویدادها و تصمیمگیریهای سیاسی و اقتصادی مهمی مانند کشتیرانی در رود کارون و مذاکرات با قدرتهای خارجی همچون انگلستان و فرانسه میپردازد. این خاطرات تصویری از چالشهای حاکمیت ایران در مواجهه با فشارهای استعماری و مدیریت منابع ملی مانند رودخانه کارون ارائه میدهد.
رود کارون در اواخر دوره قاجار به یک موضوع بحثبرانگیز و مهم در روابط ایران با قدرتهای خارجی تبدیل شد. انگلستان، به دنبال نفوذ بیشتر در منطقه و بهرهبرداری از مسیرهای تجاری ایران، به دولت قاجار فشار میآورد تا این رودخانه را برای کشتیرانی و تجارت خارجی باز کند. حسین قلی خان نظامالسلطنه مافی، بهعنوان یکی از شخصیتهای سیاسی این دوره، در خاطرات خود به اهمیت و چالشهای این مسئله پرداخته است.مقاومت در برابر فشار خارجینظامالسلطنه مافی در یکی از نامههای مهم خود به صدر اعظم قاجار اشاره میکند که انگلیسیها فشار زیادی بر دولت ایران وارد کرده بودند تا رودخانه کارون را برای کشتیرانی و تجارت خارجی باز کنند. در این نامه، او به صدر اعظم نوشته است که چگونه سایر قدرتهای جهانی نیز این درخواست را تأیید میکردند. با این حال، او به شدت با این خواسته مخالفت کرده و پیشنهادهایی برای مدیریت بهتر این مسئله ارائه میدهد.پیشنهادات برای حفظ منافع ایراننظامالسلطنه پیشنهاد داد که رود کارون تنها با شرایط خاصی برای تجارت بینالمللی باز شود. او بر این نکته تأکید داشت که کشتیهای خارجی باید به دولت ایران حق مالیات بدهند و محدوده کشتیرانی آنها تنها تا سد اهواز باشد. او همچنین پیشنهاد داد که بالاتر از این سد تنها برای کشتیهای ایرانی باز باشد و از منابع طبیعی منطقه، مانند جنگلهای کنار رود کارون، توسط خارجیها استفاده نشود.
نفوذ انگلستان و فرانسه در ایرانعلاوه بر تلاشهای انگلستان برای بهرهبرداری از رود کارون، فرانسه نیز سعی داشت با بستن سدی در اهواز و ایجاد راههای شوسه به لرستان، نفوذ خود را در منطقه افزایش دهد. خاطرات نظامالسلطنه نشان میدهد که چگونه این قدرتها برای دستیابی به منابع طبیعی و مسیرهای استراتژیک ایران تلاش میکردند.اجرایی نشدن شرایط پیشنهادییکی از نکات تلخ در خاطرات نظامالسلطنه این است که علیرغم تلاشهای او و ارائه شرایط معقول برای باز کردن رود کارون به روی تجارت خارجی، هیچیک از این شرایط در عمل به اجرا در نیامد. این ناکامی نشاندهنده مشکلات اجرایی و نبود قدرت نظارت کافی در دستگاه حاکمیت قاجار بود که به قدرتهای خارجی اجازه میداد تا بدون رعایت شرایط مطرحشده از منابع ایران بهرهبرداری کنند.
نقش ایران در مدیریت منابع طبیعینظامالسلطنه در خاطرات خود به اهمیت حفظ منابع طبیعی ایران، مانند رود کارون و جنگلهای کنار آن، تأکید میکند. او معتقد بود که این منابع باید بهگونهای مدیریت شوند که هم به نفع دولت ایران و هم به نفع تجارت داخلی باشد. او همچنین پیشنهاد داد که دولت ایران خود باید ساختمانهای مورد نیاز برای تجارت را بسازد و به شرکتهای خارجی اجاره دهد.عدم توجه به منافع ملیخاطرات نظامالسلطنه نشان میدهد که چگونه دولت قاجار در برخی مواقع به منافع ملی توجه کافی نداشت و قدرتهای خارجی بهراحتی توانستند از این ضعفها بهرهبرداری کنند. این خاطرات تصویر واضحی از مشکلات مدیریتی و سیاسی ایران در آن دوره ارائه میدهد و نشاندهنده چالشهای بزرگی است که کشور در مواجهه با قدرتهای استعماری با آن روبهرو بود.