«تذکره» یا «یادنامه» به کتابی گفته می‌شود که در آن شرح احوال شاعران، نویسندگان، درباریان، فلاسفه، عرفا، اولیا و... نوشته شده باشد. تذکره در لغت به معنای «به یاد آوردن»، «پند دادن»، «یادگار»، «یادداشت» و کتابی که در آن احوال شاعران نوشته شده باشد آمده ‌است.

معروف‌ترین نوع تذکره «تذکره‌الاولیاء‌نویسی» است و با همین موضوع، دکتر عباس امام (عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز) به تازگی مطلبی با عنوان «انگلوـ‌ساکسون‌ها و سنت تذکره‌الاولیاء‌نویسی» از کریستین راور را ترجمه و در اختیار ایسنا گذاشته که از نظر می‌گذرد:

اشاره مترجم

سبکواره (Genre)ای که زندگی، تجارب گوناگون و دستاوردهای اخلاقی‌ـ‌مذهبی برخی انسان‌های خاص موسوم به صاحبان کشف و کرامات را به نمایش می‌گذارد، نزد ما ایرانیان عموما با نام‌هایی گوناگون از جمله «تذکره‌الاولیاء» شناخته می‌شود. این سبکواره، دارای پیشینه‌ای بس کهن در میان باورمندان به ادیان آسمانی است؛ از زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان گرفته، تا مسلمانان و دیگر مذاهب و زیرمجموعه‌های فرقه‌ای آن‌ها. افزون بر توجه به ارزش‌های معنوی موجود در این گونه رساله‌ها و تذکره‌ها از سوی علمای اخلاق و مذهب، این نوع متون از جنبه‌های زبانی محض مورد توجه زبانشناسان و ادیبان نیز قرار گرفته و می‌گیرند. این سنت و سبکواره نگارشی که در منابع انگلیسی با عنوان «Hagiography» از آن نام برده می‌شود و ما برای آن دو معادل فارسی سنتی «تذکره‌الاولیاء‌نویسی» و جدیدتر «قدیس‌نامه» را پیشنهاد کرده‌ایم امروزه در منابع ذیربط غربی در حوزه‌های پژوهشی خاص خود بسیار مد نظر قرار می‌گیرد. امید است ترجمه این وجیزه که منحصرا درباره سنت مورد نظر در میان اقوام انگلوـ‌ساکسون انگلستان می‌باشد، بتواند سرنخ‌هایی درباره این زمینه پژوهشی به هر دو گروه مخاطب فارسی زبان (علمای علم کلام و زبانشناسان) ارایه دهد. مشخصات اصل انگلیسی مقاله به شرح زیر است:

Christine Rauer ۲۰۱۷.AngloSaxon Hagiography.https://www.oxfordbibliographies.com.https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-۹۷۸۰۱۹۹۸۴۶۷۱۹/obo-۹۷۸۰۱۹۹۸۴۶۷۱۹-۰۱۳۱.xml.

مقدمه

امروزه، مجموعه چشمگیری از نوشته‌های موسوم به سبک یا سبکواره «تذکره‌الاولیاء/قدیس‌نامه» (Hagiography) از دوران انگلوـ‌ساکسون‌ها بر جای مانده است؛ آثاری که بین قرن‌های حدودا هفتم تا یازدهم میلادی به رشته تحریر درآمده‌اند. این دسته آثار که یا به زبان لاتین و یا انگلیسی کهن نوشته شده‌اند، در مواردی دارای نویسنده‌ای مشخص هستند و در مواردی صاحب اثر گمنام است. برخی از مولفان نامدار انگلوساکسون تذکره‌الاولیاء‌ها عبارتند از الفریک (Alfric) (تقریبا ۹۵۰ م‌ـ‌تقریبا ۱۰۱۰ م)،بید (Bede) (تقریبا ۶۷۳م‌ـ‌۷۳۵م) و آلدهلم (Aldhelm) (در گذشته بین سال‌های  حدودا ۷۰۹ـ۷۱۰ م) که هرسه تن از علاقه‌مندان شدید آثار سبک تواریخ و تذکره‌های‌اولیاء الله بوده‌اند و از این میان تجارب نوشتاری بید و آلدهلم به  زبان لاتین بازتاب‌های بسیاری در بریتانیای کهن و اروپا داشته‌اند. متن‌های موجود قدیس‌نامه، دربرگیرنده طیف گسترده‌ای از زیرمجموعه‌های خاص خود می‌باشند که هم شامل آثار منثور است و هم منظوم. این گونه آثار، هم شامل متن‌هایی مفصل و پراکنده دانشنامه‌ای (مانند مجموعه «مراثی الشهداء» (Martyrology) به زبان انگلیسی کهن یا «تذکره نوحه‌نگاشت کاتن» (Cotton-Corpus Legendary) هستند و هم رساله‌هایی گزیده‌تر و فشرده‌تر که بر زندگی یک قدیس خاص متمرکز شده‌اند، مانند «حیات گوتلاک قدیس» به قلم فلیکس، یا متن انگلیسی کهن «حیات چد». از لحاظ سبک‌شناختی، پاره‌ای از این متون زبانی ساده و مبتنی بر واقعیات دارند (مانند متون  تذکره‌ای شهیدشناسی)، در حالی که پاره‌ای دیگر زبان ادیبانه آشکارتری دارند مانند رساله «حیات الاخیار» (Menologium) و یا رساله «درباب مومنان نیک نفس» (De Virginitate) به خامه آلدهلم. هرچند این گونه رسالات  انگلیسی کهن و لاتین صاحبان کشف و کرامات از لحاظ ویژگی‌های سبک و سبکواره در کل دارای اشتراکاتی هستند، اما در عین حال این دو نوع پیکره زبانی از جنبه‌های بسیاری تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند، از جمله درباره سهم عمده متن‌های مجهول‌المولف نوشته شده به سبک گویش گفتاری‌ـ‌عامیانه، یا کمبود نسبی عبارت‌پردازی‌های سبکواره قدیس‌نامه به زبان لاتین در قرن نهم؛ یعنی دورانی که برخی متن‌های عامیانه جالب توجه ظاهرا در طی آن به رشته تحریر درآمدند، مانند رساله «مراثی الشهداء» به زبان انگلیسی کهن. دهه‌های اخیر نیز شاهد تداوم پیشرفت در زمینه گسترش متن‌های قدیس‌نامه‌ای انگلوـ‌ساکسون جهت سهولت دسترسی پژوهشگران بوده‌اند، به گونه‌ای که شمار بسیار زیادی از چاپ‌های موثق این گونه آثار در حال تولید بوده، ترجمه‌های روزآمد سهل‌الوصولی تولید شده، ابزارهای پژوهشی جدیدی فراهم گشته و پژوهش‌های علمی مفصلی در حال انجام بوده و می‌باشند. همزمان، شمار بسیاری پایان‌نامه دکتری بر روی آثار قدیس‌نامه‌ای متمرکز شده و خدمات پژوهشی شگرفی به این حوزه تحقیقاتی به انجام رسانده‌اند. مقایسه متن‌های اصلی و اولیه با سنت‌های خارج از سنت انگلوـ‌ساکسون انگلستان هیچ گاه کار آسانی نبوده و در واقع یکی از پرتکاپوترین حوزه‌های پژوهشی رایج تلاش دارد تا میان متون و رسایل انگلوـ‌ساکسون از یک سو و متون  فراهم شده در دیگر بخش‌های اروپا و یا متون شرقی ارتباطاتی برقرار کند. یک حوزه پژوهشی پررونق دیگر می‌کوشد تا فرآیند نقل و انتقال و کاربرد متون قدیس‌نامه در منطقه انگلستان انگلوـ‌ساکسون را مورد کندوکا و قرار دهد و از همین رهگذر موفق شده تا از مطالعه و بررسی نسخه‌های دست‌نویس و روابط بینامتنی صاحب‌اثران گوناگون به دریافت‌های جدیدی دست یابد. مجموعه کتابشناختی موجود با فهرستی از مقدمه‌های کلی و عمومی، حواشی رساله، ابزارهای پژوهشی آغاز می‌شود و سپس به صورت مجزا هم به قدیس‌نامه‌های لاتین و هم انگلیسی کهن خواهد پرداخت. کتاب، با فهرستی گویا و دقیق در زمینه مطالعات مربوط به هر قدیس خاص به پایان می‌رسد (از جمله قدیس‌های مذکور در کتاب مقدس یا اعاظم کلیسا، قدیسان سرتاسر جهان و نیز اولیاءالله انگلوـ‌ساکسون).

دکتر عباس امام

منابع تحقیقاتی عمومی

به دلیل تنوع و غنای متن های ذیربط موجود، منابع پژوهشی مقدماتی و در عین حال تفصیلی مرتبط با قدیس‌نامه‌های انگلوـ‌ساکسون (مانند Cross,۱۹۹۶;Lapidge and Love,۲۰۰۱; Whatley ۱۹۹۶) به طور معمول توجه خود را یا معطوف به مجموعه‌های مکتوب نگاشته شده به گویش عامیانه کرده‌اند و یا به مجموعه‌های مکتوب به زبان لاتین. قدیس‌نامه‌های مکتوب انگلیسی کهن و لاتین از لحاظ بررسی زمانمند با یکدیگر بسیار متفاوت هستند، به گونه‌ای که قدیس‌نامه‌های لاتین در آغاز بسیار پرشمار بودند (به عنوان مثال، آثار بید و آلدهلم) که  پایان آن مقطع نیز به گونه‌ای بسیار دیرهنگام با ظهور آثاری در اواخر قرن‌های دهم و یازدهم همراه شد. از سوی دیگر، به نظر می‌رسد مجموعه‌های منثور انگلیسی کهن فقط در قرن نهم باب شده‌اند، هرچند ظاهرا مجموعه‌های منظوم انگلیسی کهن پیش از آن مقطع تاریخی تدوین شده بوده‌اند، اگرچه تعیین تاریخ دقیق تالیف و تدوین آن‌ها کار دشواری است. پس از تالیف و تدوین اثر برجسته آلفریک در اواخر دوران تالیف این گونه آثار انگلوـ‌ساکسون، به نظر می‌رسد قدیس‌نامه‌های انگلیسی کهن در مقایسه با منابع مشابه خود به زبان لاتین با سرعت بیشتری دستخوش زوال شده‌اند (Anderson,۲۰۰۳;Love,۲۰۱۴). در بررسی و مطالعه این دو مجموعه گسترده، باید این نکته مهم را در ذهن داشت که هرچند مولفان و خوانندگان این سبک و سبکواره، احتمالا دوزبانه بوده‌اند، اما در عین حال احتمالا برخی خوانندگان انگلوـ‌ساکسون نسبت به خوانندگان امروزی آگاهی‌های اندک‌تری داشته‌اند. گمان می‌رود یک خواننده رساله‌های قدیس‌نامه‌ای انگلوـ‌ساکسون احتمالا اطلاعاتی نسبتا بیشتر (و شاید هم دست‌اول‌تر و دقیق‌تر) از این دست آثار داشته‌اند. در ادامه، فهرستی از چندین اثر پژوهشی عمومی در این زمینه ارایه می‌شود:

Anderson, Rachel S. "Saints’ Legends.” In A History of Old English Literature. Edited by R. D. Fulk and Christopher M. Cain, ۸۷–۱۰۵. Oxford: Blackwell, ۲۰۰۳.

رساله‌ای است عمومی و به ترتیب زمانی از زندگانی قدیسان انگلوـ‌ساکسون، هم به زبان لاتین و هم به گویش عامیانه.

Cross, James E. "English Vernacular Saints’ Lives before ۱۰۰۰ A.D.” In Hagiographies: Histoire internationale de la littératurehagiographiquelatine et vernaculaireen Occident des origines à ۱۵۵۰. Vol. ۲. Edited by Guy Philippart, ۴۱۳–۴۲۷. Turnhout, Belgium: Brepols, ۱۹۹۶.

مروری است مختصر از مجموعه‌های عامیانه کهن، با تاکید بر متون منظوم. به ویژه، سینهولف(Cynewulf) فهرست کتابشناختی مختصری از منابع اولیه و ثانویه ذیربط را ارایه می‌دهد.

Lapidge, Michael. "The Saintly Life in Anglo-Saxon England.” In The Cambridge Companion to Old English Literature. ۲d ed. Edited by Malcolm Godden and Michael Lapidge, ۲۵۱–۲۷۲. Cambridge, UK: Cambridge University Press, ۲۰۱۳.

دربرگیرنده متونی با سبکواره‌های گوناگون از انگلستان دوران انگلوـ‌ساکسون‌ها با بهره‌گیری از نمونه افسانه کلمنت قدیس است؛ این منبع، افزون بر این شامل چندین تقویم ویژه سوانح ایام بزرگان دینی و چندین متن مسجع است که مطالب‌شان یا به لاتین است و یا نوشته‌های گفتاری‌ـ‌عامیانه.

Lapidge, Michael, and Rosalind C. Love. "Hagiography in the British Isles ۵۰۰–۱۵۵۰: Retrospect (۱۹۶۸–۹۸) and Prospect.” Hagiographica ۶ (۱۹۹۹): ۶۹–۸۹.

شامل مطالبی است مختصر از جمله مطالبی از مناطق سلت زبان و همچنین حاوی بخشی درباب ادعیه منظوم سبکواره «مطلوبات المومنین» (Desiderata) که در بیشتر موارد در صفحه مقابل متن ترجمه آن نیز ارایه شده است. نیز، در مواردی توضیحاتی چند درباره متن‌های مغفوله مانند «رساله مراثی الشهداء»ی بید در آن گنجانده شده است.

Lapidge, Michael, and Rosalind C. Love. "The Latin Hagiography of England and Wales (۶۰۰–۱۵۵۰).” In Hagiographies: Histoire internationale de la littératurehagiographiquelatine et vernaculaireen Occident des origines à ۱۵۵۰. Vol. ۳. Edited by Guy Philippart, ۲۰۳–۳۲۵. Turnhout, Belgium: Brepols, ۲۰۰۱.

زبده‌ای است جامع از مجموعه رسایل سبکواره تذکره‌الاولیاء به زبان لاتین که بخش‌های آغازین آن درباره انگلستان عصر انگلوـ‌ساکسون‌هاست (صص. ۲۰۳-۲۲۳). مطالب به ترتیب تقدم و تاخر زمانی مرتب شده‌اند و برخی مناطق جغرافیایی خاص (مانند یورک، کنتربری، وینچستر و رمزی) مورد توجه ویژه قرار گرفته‌اند.

Love, Rosalind C. "Hagiography.” In The Wiley Blackwell Encyclopedia of Anglo-Saxon England. ۲d ed. Edited by Michael Lapidge, John Blair, Simon Keynes, and Donald Scragg, ۲۳۱–۲۳۳. Chichester, UK: Wiley Blackwell, ۲۰۱۴.

گزیده‌هایی است مختصر و متاخر به ترتیب تقدم و تاخر زمانی، هم به زبان لاتین و هم به سنت گویش‌های عامیانه. افزون بر این، دربرگیرنده مطالب کتابنامه‌ای مختصری نیز می‌باشد.

Magennis, Hugh. "Approaches to Saints’ Lives.” In The Christian Tradition in Anglo-Saxon England: Approaches to Current Scholarship and Teaching. Edited by Paul Cavill, ۱۶۳–۱۸۳. Cambridge: D. S. Brewer, ۲۰۰۴.

دارای مقدمه‌ای است درباب این سبکواره خاص؛ مخاطب اصلی آن دانشجویانی هستند «که در دوران تحصیلات خود برای نخستین بار با سبکواره زندگانی اولیاءالله برخورد می‌کنند» (ص. ۱۶۳). مباحثی درباب این سبکواره، مضمون قهرمانگرایی و «ویژگی‌های سبکواره‌ای آشنایی‌زدایانه» از جمله معجزات و کرامات و یهودستیزی در آن یافت می‌شود. بخش پایانی رساله، شامل فهرست منابع مطالعه آثار قدیس‌نامه‌ای انگلوـ‌ساکسون است.

Watson, Claire. "Old English Hagiography: Recent and Future Research.” Literature Compass ۱ (۲۰۰۴): ۱–۱۴.

فهرستی است از گرایش‌های مضمونی رایج در پژوهش‌های ذیربط امروزی در باب آثار قدیس‌نامه‌ای، دیدگاه‌های گوناگون درباره این رسایل و مضامین، موضوعیت امروزین این زمینه تحقیق و علاقه روزافزون در قبال مطالعه رسایل قدیس نگاشت مربوط به زنان.

Whatley, E. Gordon. "An Introduction to the Study of Old English Prose Hagiography: Sources and Resources.” In Holy Men and Holy Women: Old English Prose Saints’ Lives and Their Contexts. Edited by Paul E. Szarmach, ۳–۳۲. Albany: State University of New York Press, ۱۹۹۶a.

مجموعه‌ای است ارزشمند از ابزارهای پژوهشی لازم و فهرست‌های دست‌نویس‌های ذیربط، از جمله نمونه‌هایی منثور به زبان انگلیسی کهن درباب حیات قدیسان و صاحبان کشف و کرامات؛ نیز، دست‌نویس‌هایی در زمینه این گونه سبکواره‌ها.

•Whatley, E. Gordon. "Late Old English Hagiography, c. ۹۵۰–۱۱۵۰.” In Hagiographies: Histoire internationale de la littératurehagiographiquelatine et vernaculaireen Occident des origines à ۱۵۵۰. Vol. ۲. Edited by Guy Philippart, ۴۲۹–۴۹۹. Turnhout, Belgium: Brepols, ۱۹۹۶b.

ادامه خلاصه رساله Cross ۱۹۶۶ است که گاه‌شمار خود را تا پایان دوره انگلوـ‌ساکسون‌ها ادامه  داده است. بعد از بحث و بررسی زمینه‌های سیاسی پیدایش این گونه سبکواره خاص، فهرستی مفید از افسانه‌های مربوط به زندگانی تنی چند از قدیسان گمنام و قدیسان آلفریک نیز در ادامه ارایه شده‌اند. افزون بر این، حاوی پیوستی در باب منابع آلفریک نیز است.