کوثر کریمی: تابستان آمد و گرمای هوا در این فصل مزید بر علت افزایش آسیب و گاهی مرگ‌ومیرهای ناشی از عقرب‌زدگی در کشور و به ویژه مناطق محروم می‌شود.
مناطق محرومی که با گذشت سال‌ها از دوران سازندگی و با وجود پیشرفت‌های روزافزون تکنولوژی‌های پزشکی اما هنوز از امکانات اولیه و موردنیاز درمانی محروم ماندند تا به تبع در برابر بسیاری از حوادث، مشکلات پزشکی و بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر باشند.
خوزستان در زمینه عقرب‌زدگی مقام اول کشور را دارد و در مناطق محروم این استان به خصوص شهرستان اندیکا (با دو هزار و ۳۰۰ مورد عقرب‌زدگی در سال) بارها به دلیل نبود بیمارستان، امکانات و حتی کادر درمانی لازم و بُعد مسافت تا بیمارستان‌های شهرستان‌های اطراف باعث دیر رسیدن و حتی مرگ بیمار عقرب‌زده می‌شود.
متأسفانه به علت محرومیت‌ها و بافت جغرافیایی خاص و نوع ساختمان‌سازی‌ها این آمار در شهرستان اندیکا بالا بوده است و امسال نیز این معضل قابل حل جان بسیاری از مردم به ویژه کودکان را تهدید می‌کند، همین چند روز قبل نیز یک زن خانه‌دار ۲۷ ساله به خاطر عقرب‌زدگی در اندیکا جان خود را از دست داد.
رئیس مرکز بهداشت خوزستان و معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اهواز اظهار می‌کند: عقرب‌زدگی و مارگزیدگی یکی از مشکلات مهم بهداشت و درمان در دنیاست که هر ساله موارد متعددی عقرب‌زدگی و مارگزیدگی در دنیا داریم که در مواردی با مرگ نیز همراه می‌شود.
سید محمد علوی با اشاره به اینکه در استان خوزستان به طور میانگین سالانه بین ۲۰ هزار تا ۲۵ هزار مورد عقرب‌زدگی رخ می‌دهد، یادآور می‌شود: بیشترین میزان بروز عقرب‌زدگی کشور در استان خوزستان است و این عقرب گزیدگی‌ها در موارد معدودی منجر به مرگ می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: هرچند عقرب‌ها از جمله بندپایانی هستند که در محیط‌های خارج از اماکن مسکونی انسان‌ها (بیابان‌ها، حاشیه شهرها، باغات و مزارع) زندگی می‌کنند و کمتر وارد اماکن انسانی می‌شوند اما با گسترش زندگی شهرنشینی، استفاده از زمین‌های بایر و بیابانی اطراف شهرها برای ساخت‌وساز، اماکن انسانی بر لانه موجودات حاشیه‌ای شهرها (جوندگان، مار، عقرب و..) بنا نهاده شد و این موجودات ناخواسته وارد اماکن انسانی شده‌اند؛ به طوری که در حال حاضر به راحتی می‌توان آنها را در محل سکونت انسان‌ها مشاهده کرد.
رئیس مرکز بهداشت خوزستان عنوان می‌کند: انواع متعددی از عقرب‌ها در استان خوزستان وجود دارند که از شایع‌ترین آنها می‌توان به عقرب زرد کوچک (گادیم)، عقرب توسن و عقرب سیاه بزرگ اشاره کرد.
چرا باید عقرب‌زدگی را جدی بگیریم؟
علوی تصریح می‌کند: دامنه علائم عقرب‌زدگی بسیار وسیع و از یک واکنش ساده موضعی جزئی، خارش مختصر در محل نیش عقرب، قرمزی پوست، تورم و خون‌مردگی تا تغییرات شدید فشار خون و تنفس، نارسایی قلبی، نارسایی تنفسی، خون ادراری، از کارافتادگی کلیه‌ها و نارسایی چند اندامی متغیر است؛ به خصوص در کودکان و افراد سالخورده بسیار خطرناک است و می‌تواند منجر به مرگ شود، بنابراین باید مورد توجه جدی قرار بگیرد.
وی اضافه می‌کند: در عقرب گادیم به دلیل داشتن نیش بسیار کوچک موقع گزیدگی درد زیادی ایجاد نمی‌شود و گاهی فرد اصلاً متوجه گزش و درد نمی‌شود، به همین دلیل به مراکز درمانی مراجعه نمی‌کند؛ در این نوع عقرب‌زدگی فرد شاید با بیش از ۴۸ ساعت تأخیر به مراکز درمانی مراجعه کند که این تأخیر می‌تواند به دلیل تأثیر سم بر دستگاه‌ها و اندام‌های متعدد بدن و شدت علائم و عوارض ناشی از عقرب‌زدگی را چند برابر کند و حتی منجر به مرگ شود.
نحوه زندگی عقرب‌ها چگونه است؟
رئیس مرکز بهداشت خوزستان می‌گوید: عقرب‌ها بندپایان شکارچی و گوشت‌خوار هستند که از حشرات کوچک، کرم، بندپایان و غیره تغذیه می‌کنند. فعالیت عقرب‌ها در ماه‌های سرد سال کاهش شده و با گرم شدن هوا در بهار و تابستان آغاز می‌شود.
علوی با اشاره به رخداد بیشترین عقرب‌زدگی‌ها در ماه‌های گرم سال صورت گیرد، ادامه می‌دهد: عقرب‌ها شب فعال و روزها در مکان‌های امن از قبیل شکاف دیوارها، زیر سنگ‌ها، لابه‌لای خاشاک، پوست درختان و در منازل نیز عمدتاً لابه‌لای لباس‌ها و وسایل خواب، زیر فرش و موکت و در کل هر جایی که از دسترس دور باشد، پنهان شده و با تاریک شدن هوا از مکان امن خود برای شکار خارج می‌شوند؛ به همین دلیل عقرب‌زدگی در شب بیشتر از روز رخ می‌دهد.
گروه‌های در معرض خطر عقرب‌زدگی چه کسانی هستند؟
وی کودکان، افراد سالخورده، کشاورزان، کارگران و زنان خانه‌دار را بیشتر از سایر گروه‌ها در معرض خطر عقرب‌زدگی می‌داند و بیان می‌کند: در مواجهه با فرد عقرب‌زده باید ضمن حفظ خونسردی خود، فرد را آرام و اقداماتی از قبیل بی‌حرکت کردن عضو عقرب‌زده نگه‌داشتن آن پایین‌تر از سطح قلب (در صورت امکان) را انجام داد، همچنین می‌توان دو تا سه سانتی‌متر بالای محل نیش عقرب را با یک طناب، پارچه و یا رگ‌بند به طوری که حداقل یک انگشت از زیر آن رد شود، ببندند.
رئیس مرکز بهداشت خوزستان تأکید می‌کند: فرد عقرب‌زده را باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن به مراکز درمان‌کننده عقرب‌زدگی (بیمارستان‌ها و یا مراکز بهداشتی درمانی معین شده در هر شهرستان) انتقال داد و استفاده از داروهای محلی، نیشتر زدن، داغ کردن، سوزاندن و تیغ زدن را به هیچ وجه انجام ندهند.
علوی در خصوص راه‌های پیشگیری از عقرب‌زدگی عنوان می‌کند: بهسازی محیط منزل و کار (بستن سوراخ‌ها، درزها و شکاف‌های موجود در دیوار ساختمان، نصب توری بر پنجره‌ها و یا گرفتن فاصله بین درها و کف زمین)، جلوگیری از انباشته کردن چوب، سنگ، علوفه و نخاله‌های ساختمانی در منزل و تمیز نگه‌داشتن محیط زندگی از حشرات و به خصوص سوسری‌ها (سوسک)، آغشته کردن سطوح زمین به مواد نفتی قبل از ساختمان‌سازی و جلوگیری از نفوذ رطوبت در خانه به خصوص در دیوارها و جلوگیری از بازی بچه‌ها در مکان‌های مخروبه و خودداری از راه رفتن با پای‌برهنه به خصوص در شب از جمله اقدام‌های پیشنهادی است.
وی می‌افزاید: استفاده از تخت خواب برای خوابیدن در محیط‌های باز (به خصوص در فصل گرم، بهتر است پایه‌های تخت در ظروف محتوی آب یا نفت قرار گیرد)، رعایت فاصله حداقل ۳۰ سانتی‌متری بین تخت خواب و دیوار و همچنین وارسی رخت خواب، زیر فرش‌ها و کناره‌های اتاق قبل از خواب به خصوص در مناطق عقرب خیز، خودداری از نگه‌داشتن البسه، حوله و غیره در کف اتاق‌ها و وارسی لباس‌ها و یا کفش‌ها قبل از پوشیدن از نظر وجود عقرب احتمالی و همچنین استفاده از مصالح ساختمانی مناسب در روستاها و بهسازی منازل و محیط روستا از دیگر اقدام‌های پیشنهادی است.
رئیس مرکز بهداشت خوزستان یادآور می‌شود: دقت در انتخاب محل برای اردوگاه‌های نظامی، تفریحی و دانش آموزی از نظر وجود عقرب، بازبینی وسایل هنگام بازگشت از مراکز تفریحی به منزل (تا در صورت وجود عقرب احتمالی در وسایل از انتقال آن به منزل جلوگیری شود) و وارسی و دقت در هنگام خرید مواد غذایی مانند سبزی و صیفی‌جات از نظر وجود عقرب نیز به مردم توصیه می‌شود.
علوی با اشاره به اینکه مردم در صورت بروز عقرب‌زدگی یا مشاهده موارد مشکوک باید فوراً فرد عقرب‌زده را به نزدیک‌ترین مرکز درمانی معین شده منتقل کنند، اظهار می‌کند: استفاده از دستکش و چکمه توسط کشاورزان و کارگران ساختمانی هنگام کار در باغات و مزارع یا ساختمان‌سازی، آغشته کردن محل‌های مشکوک و یا مخروبه به مواد نفتی برای از بین بردن عقرب‌ها و نگهداری طیور و ماکیان (مرغ و خروس) با حفظ بهداشت محیط در منازل روستایی به دلیل تغذیه ماکیان از عقرب نیز به عنوان دیگر اقدام‌های مفید برای پیشگیری از عقرب‌زدگی است.
وی در خصوص درمان عقرب‌زدگی تصریح می‌کند: با توجه به تفاوت علائم عقرب‌زدگی، سرم ضد عقرب‌زدگی در صورت نیاز به عنوان یکی از اقدام‌های درمانی در همه مراکز درمان عقرب‌زدگی (بیمارستان‌های منتخب هر شهرستان) و (مراکز جامع سلامت شبانه‌روزی در شهرستان‌های فاقد بیمارستان) موجود است.
رئیس مرکز بهداشت خوزستان تأکید می‌کند: در صورت توصیه پزشک نسبت به بستری فرد عقرب‌زده این کار حتماً باید انجام شود چون تعلل در شروع و ادامه درمان می‌تواند منجر به مرگ عقرب‌زده شود.
علوی می‌گوید: حدود ۲۰۰ گونه متفاوت عقرب که در سراسر دنیا پراکنده‌اند فقط حدود ۲۰ گونه آنها سمی و در این میان نوعی عقرب قرمز هندی کشنده‌ترین گونه است که میزان کشندگی آن در ایالت‌های هند بین ۳۰ تا ۴۰ درصد گزارش شده است.
وی یادآور می‌شود: عقرب گونه‌های زیادی دارد که دو گونه ایرانوس و خوزستانوس در کشور کشف شده و با نام عقرب ایرانی به ثبت رسیده‌اند؛ البته در ایران سه گونه خطرناک «همی سکورپیوس لپتوروس»، «کمپسوبوتوس ماتهیزنی» و «آندرکتونوس کراسیکودا» وجود دارد که گزارش‌هایی از مرگ بر اثر گزش آنها وجود دارد.
رئیس مرکز بهداشت خوزستان تشریح می‌کند: «همی سکورپیوس لپتوروس» که عقربی زرد رنگ و کوچک است و جنسیت نرهای آن دمی بلند دارند؛ این عقرب در نواحی جنوبی و جنوب غربی خوزستان بسیار فراوان است که در خوزستان به آن «گادیم» می‌گویند.
علوی اضافه می‌کند: «کمپسوبوتوس ماتهیزنی» که دارای اندازه‌ای بسیار کوچک و بدنی باریک به رنگ زرد یا آجری است. این‌گونه نیز در نواحی جنوبی به ویژه در خوزستان فراوان یافت می‌شود که سم این دو گونه عقرب می‌تواند گلبول‌های قرمز خون را تخریب کند.
وی عنوان می‌کند: «آندرکتونوس کراسیکودا» که جثه‌ای درشت‌تر از دو گونه قبلی دارد و رنگ آن سیاه یا قهوه‌ای تیره است؛ این‌گونه در بیشتر نقاط ایران پراکندگی دارد.
رئیس مرکز بهداشت خوزستان می‌گوید: سم گادیم لتال دوز پایین دارد، یعنی مقادیر بسیار کم آن نیز کشنده است چون به علت کوچک بودن نیش گادیم سم تزریقی در لایه‌های سطحی تلقیح و جذب آهسته دارد که در لحظات اولیه وارد خون نمی‌شود؛ برای همین بستن محل بالای محل گزش ضرورتی ندارد و تا زمانی که بیمار به مرکز درمانی برسد، اتفاقی نمی‌افتد.
علوی با اشاره به غلط بودن توسط نیش زدن محل گزیدگی با چاقو و مکیدن آن، تصریح می‌کند: هرگونه دست‌کاری و کمک به ورود زهر به درون سیرکولاسیون توصیه نمی‌شود و بهترین کار برداشتن محل گزش با جراحی کوچک یا توسط پیستول مخصوص است که از نفوذ تدریجی زهر به بافت‌های اطراف و جریان خون جلوگیری می‌شود.
نجات عقرب‌ها از انفجار اتمی
وی با اشاره به اینکه عقرب‌ها تنها موجوداتی هستند که اشعه رادیواکتیو تأثیری بر آنها ندارد، ادامه می‌دهد: کژدم‌ها دو دشمن طبیعی دارند که اولی یک نوع سار (البته مرغ و خروس نیز بدون آنکه صدمه‌ای ببینند و یا گوشتشان سمی شود، عقرب را می‌خورند) و دیگری مگس است؛.ضعیف‌ترین عقرب‌ها ۴۰ هزار راد (واحد اندازه‌گیری تشعشعات تولیدکننده یون جذب‌شونده) را تحمل می‌کنند که این عدد در مورد انسان کمتر از ۶۰۰ راد است و بدین گونه حتی از انفجار اتمی هم جان سالم به در می‌برند.
رئیس مرکز بهداشت خوزستان با اشاره به اینکه کاربرد سموم حشره‌کش برای مبارزه با عقرب مفید نیست و برعکس ممکن است باعث تهاجم به محل زیست انسان شود، می‌گوید: مردم هنگام گردش باید سعی کند که حد المقدور به جاهایی مثل محل زباله‌های ساختمانی، زیر سنگ‌ها و درز و ترک صخره‌ها که عقرب لانه دارد، نزدیک نشوند؛ همچنین بدون احتیاط سنگ‌ها را جابه‌جا نکنند و حد المقدور با کفش ساقه بلند راه بروند.
علوی در پایان یادآور می‌شود: مردم می‌توانند در محل استقرار چادر در اطراف چادر با پاشیدن مخلوط پودر لباس‌شوئی وارد تنباکو عقرب را از محل اقامت خود دور کنند.
دهیار دشتگل نیز اظهار می‌کند: مشکلات شهرستان اندیکا از نظر بهداشت و درمان زیاد و البته ریشه‌ای هستند؛ از جمله این مشکلاتی که متعلق به یک یا سه سال نیست، می‌توان به نبود بیمارستان و کمبود مراکز درمانی اشاره کرد.
کاظم رضایی ادامه می‌دهد: سه مرکز جامع سلامت قاسم‌آباد، مؤمن آباد و سوسن سرخاب برای اندیکا مصوب شد ولی وجود خارجی ندارند و البته تعدادی خانه بهداشت فعال شده است.
وی بیان می‌کند: اندیکا دارای مناطق پراکنده در سه بخش مرکزی، چلو و آبژدان و ۶ دهستان کوشک، آبژدان، قلعه خواجه، شلا دشت گل، چلو و لَلَر کُتُک است؛ این شهرستان ۵۹۵ روستا و بالغ‌بر ۸۰ هزار نفر جمعیت شهری، روستایی و عشایری است.
دهیار دشتگل با اشاره به وسیع بودن، پراکندگی، صعب‌العبوری و کوهستانی بودن مناطق مختلف اندیکا می‌گوید: برخی از روستاها تا مرکز شهرستان باید سه ساعت راه را بدون جاده و امکانات دسترسی مناسب طی کنند و برخی مواقع نیز موارد عقرب‌زدگی به خاطر همین نبود امکانات و راه دسترسی مناسب منجر به فوت شده است.
رضایی با اشاره به تمرکز امکانات در قلعه خواجه و آبژدان هستند، گلایه می‌کند: توزیع امکانات و دسترسی‌ها آن‌طور که باید در مناطق دیگر انجام نشده است، اگر بیماری را از منطقه تاراز به قلعه خواجه منتقل و بعد هم قصد انتقال به مسجدسلیمان را داشته باشند، قطعاً به خاطر دور بودن مسافت آسیب‌های جدی متوجه بیمار است.
وی انتقاد می‌کند: اندیکا پوشش آنتن دهی و اینترنت ندارد؛ شیرین آب، آب زر، برخی نقاط چلو، مسیر دینه راک تا گله توک و آرام حتی جاده مناسب هم ندارند؛ برخی بیماران در بعضی از مناطق عشایری و روستایی باید با چارچوب‌های قدیمی که برای حمل اجساد بود، به ابتدای راه دسترسی برده و از آنجا با تراکتور به جاده اصلی منتقل و بعد هم ماشینی برای انتقال به شهر بگیرند.
دهیار دشتگل یادآور می‌شود: اگر تصادفی یا عقرب‌زدگی رخ بدهد، اصلاً آنتن دهی نیست و در عین حال برخی از مردم حتی ماشینی برای مراجعه به درمانگاه ندارند، به خصوص در فصل بهار و تابستان که بیشتر مردم به ییلاق سفر می‌کنند.
رضایی در پایان با انتقاد از اینکه خیلی از روستاها فاقد برق‌رسانی هستند، عنوان می‌کند: نبود برق‌رسانی باعث می‌شود تا مردم زیر کپر خوابیده و قطعاً عقرب‌های زیادی به سمت آنها می آیند؛ برخی روستاها را داریم که به ندرت آب دارند و باید برای آب شرب و پخت غذا، آب را با تراکتور بیاورند.
ماجرای فوت زن ۲۷ ساله بر اثر عقرب‌زدگی
رئیس شبکه بهداشت و درمان اندیکا در خصوص فوت یک زن ۲۷ ساله بر اثر عقرب‌زدگی در این شهرستان می‌گوید: این زن ۲۷ خرداد با یک نوع عقرب خطرناک از ناحیه شکم دچار عقرب‌زدگی شد؛ ابتدای مراجعه پادزهر و دارو برای وی تزریق و خواستار انتقال به بیمارستان مسجدسلیمان شدیم.
وحید کاظمی اضافه می‌کند: بیمار از انتقال به وسیله آمبولانس به مسجدسلیمان امتناع و با عنوان کردن این موضوع که فرزندان وی در خانه تنها هستند با رضایت شخصی به خانه برگشت؛ شب همان روز به دلیل درد از ناحیه کلیه و پهلو با وسیله شخصی به بیمارستان ۲۲ بهمن مسجدسلیمان منتقل شد.
وی در پایان یادآور می‌شود: بیمار به دلیل تأخیر در مراجعه و درگیر شدن کلیه‌ها به بیمارستان امام اهواز ارجاع داده شد و متأسفانه به همین دلیل درگیری زیاد کلیه‌ها بعد از چند روز بستری در بخش مراقبت‌های ویژه جان خود را از دست داد.
وقتی فردی بیمار می‌شود بیش از همه به رسیدگی نیاز دارد نه وعده و وعید و بیان راهکار؛ وقتی بیماری با درد و رنج بیماری به بیمارستان یا درمانگاه مراجعه می‌کند، انتظار توجه و عمل به موقع کادر درمان را برای رسیدگی و درمانش دارد و اینکه از تمام امکانات موجود برای بهبود شرایطش استفاده شود.
پس بهتر است مسئولان مربوطه تمام هم و غم خود را برای فراهم آوردن بستر مناسب رسیدگی به اموری این‌چنینی به ویژه در مناطق کمتر برخوردار به کار گیرند تا بیش از این شاهد این‌گونه اتفاقات ناخوشایند نباشیم.
در بحث عقرب‌زدگی نیز باید از احداث و تجهیز درمانگاه‌ها و ایستگاه‌های درمانی در مناطق محروم حمایت کرد و پادزهر لازم همیشه در دسترس کادر درمان باشد که با توجه به آمار بالای این مورد، همان‌جا و در اسرع وقت اقدام لازم صورت گیرد.
اما نکته مهم‌تر به‌کارگیری پزشکان متعهد در این مناطق است که با توجه به محرومیت‌ها، ناآگاهی‌ها و بُعد مسافت تا بیمارستان‌های اطراف، تمام تلاش خود را برای جلوگیری از پیشرفت آسیب به کار گیرند تا صدمات را به حداقل برسانند. البته این امر یک وظیفه قسم‌خورده برای هر پزشک است که نباید نیاز به تذکر و پیگیری داشته باشد.
و اما ساخت بیمارستان در مناطق کم برخوردار یکی از نیازهای اساسی و حق مسلم هر انسان است که توجه و دغدغه خاص مسئولان درمانی، پزشکی استان و کشور را می‌طلبد که این امر می‌تواند نه تنها در بحث عقرب‌زدگی بلکه در بسیاری از موارد پزشکی فرشته نجات جان هم‌وطنانمان باشد.
و همچنین رسیدگی به شیوه زندگی، ساخت‌وساز مسکن و ساختمان‌های شهرها و روستاها، آموزش دادن نکات مهندسی سازی و ایمن‌سازی برای پیشگیری از نفوذ حشرات و جانوران موذی و سم‌پاشی ادواری در نقاطی که در معرض حضور این جانوران هستند از جمله مواردی است که می‌تواند حافظ بقای سلامت و زندگی این قشر از جامعه باشد.
