اگر جنگ جهانی بعدی بر سر آب باشد، بی تردید کشورهایی در آن پیروز خواهند شد که از پیش، برای حفظ منابع آبی خود برنامه ریزی کرده و دل سوزانده باشند!
روزنامه اطلاعات: «خداوندا، این سرزمین را از خشکسالی، دروغ و دشمن حفظ کن!» آنچه کورش هخامنشی از خداوند طلب میکرد، نشان میدهد که از دیرباز، کشور ما با مشکل اساسی خشکسالی روبهرو بوده است. کشف کانال کشی و سیستم فاضلاب در بناهای تاریخی مانند تخت جمشید، تخصص ایرانیان در حفر قنات و چاه و آب انبار و وجود معابد آناهیتا ـ ایزدبانوی آب ـ در شهرهای مختلف ایران، همه و همه نشانگر آن است که آب، همواره دغدغه بزرگ مردم این سرزمین بوده است.
از آنجا که اقلیم ایران، خشک و نیمه خشک است، مدیریت صحیح منابع آبی در آن از اهمیت زیادی برخوردار است؛ اما متأسفانه سوءمدیریت و بیاطلاعی مردم از ضرورت صرفهجویی در مصرف آب، امروز کار را به جایی رسانده است که کارشناسان از بحران قریبالوقوع در حوزه آب سخن میگویند. در شرایطی که گفته میشود جنگ جهانی بعدی، بر سر آب خواهد بود، این مسأله هنوز در کشور ما چندان جدی گرفته نشده است و نشانی از عزم جدی مسئولان برای مقابله با بحران احتمالی آب به چشم نمیخورد!
عوامل موثر در ایجاد بحران آب
بحران آب در ایران تحت تأثیر ۳ عاملِ عمده است: رشد جمعیت، کشاورزی ناموثر، مدیریت بد و عطش توسعه. جمعیت ایران در قرن نوزدهم میلادی زیر ۱۰ میلیون نفر تخمین زده میشد، در حالیکه در سال ۱۹۷۹ به ۳۵ میلیون نفر رسید و در دو دهه بعد از آن، جمعیت ایران به ۲ برابر افزایش پیدا کرد. رشد سریع جمعیت، مهمترین عامل کاهش سرانهآبتجدید شونده کشور طی قرن گذشته بوده است.
از طرف دیگر، در حالیکه فقط ۱۵ درصد از مساحت ایران زیر کشت میرود، حدود ۹۶ درصد مصرف آب مربوط به بخش کشاورزی است.
با توجه به میزان منابع آب و سرانه مصرف، ایران در گروه کشورهایی قرار دارد که در سال ۲۰۲۵ میلادی با کمبود فیزیکی آب مواجه خواهند شد.
این بدان معناست که مردم حتی با بالاترین راندمان و بهرهوری ممکن در مصرف آب، برای تأمین نیازهایشان آب کافی در اختیار نخواهند داشت. حدود ۲۵ درصد مردم جهان از جمله ایران مشمول این گروه میباشند.
براساس«شاخص فالکن مارک» ـ دانشمند سوئدی که بحران آب را بر اساس مقدار سرانه منابع آب تجدیدپذیر سالانه هر کشور تعریف کرده است ـ و همچنین بر اساس شاخص مؤسسه بینالمللی مدیریت آب، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است و برای حفظ وضع موجود خود، تا سال ۲۰۲۵ میلادی باید بتواند ۱۱۲ درصد به منابع آب قابل بهره برداری خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود، غیر ممکن به نظر میرسد.
روزنامهواشنگتنپستدر تیرماه ۱۳۹۳ اعلام کرد که ایران در میان ۲۴ کشوری قرار دارد که وضعیت آب در آنها خطرناک است. این روزنامه، بحران آب در ایران را ناشی از برنامهریزیهای نادرست در ۳۵ سال گذشته دانست. در خردادماه سال ۱۳۹۳ خورشیدی، خبرگزاری جهانی «طبیعت» با انتشار یک گزارش، بحران شدید آب را برای ایران بزرگترین چالش در دوران معاصر خواند که در ۳ دهه اخیر در راهحل آن، گامی برداشته نشدهاست. این گزارش حاکی از آن است که ایران از مرحله آمادگی برای خطر عبور کرده و هم اکنون در منطقه خطر قرار دارد.
تاراج منابع آبی کشور
عیسی کلانتری ـ وزیر کشاورزی کشورمان در دهه ۷۰، بحران آب در ایران را تهدیدآمیزتر از خطردشمنخوانده است.وی که مسئول وقت ستاد احیای دریاچه ارومیه بود، در بهمن ماه ۱۳۹۳ وضعیت آب در ایران را چنین شرح داده است: از زمانساسانیانوهخامنشیانتا حدود ۳۵ سال پیش، برداشت اضافه از منابع آبی کشور نداشتیم، اما در ۳۵ سال اخیر ۱۲۰ میلیارد مکعب آبهای شیرین فسیلی صدها هزار ساله را که حدود ۷۵ درصد آبهای شیرین زیر زمینی بود، به مصرف رساندیم، یعنی منابع آب را تاراج کردیم و جمعیت را افزایش دادیم، غافل از این که این جمعیت باید در یک کشور آباد زندگی کند.
بدون توجه به نیازهای جمعیت، منابع کشور را برای رفع نیازها به تاراج گذاشتیم.
وی افزوده است: امروز هیچتالابدرون سرزمینی، آب ندارد، ازبختگانتاهورالعظیم، باتلاقگاوخونیو دریاچه ارومیه. ما امانتدار بسیار بدی برای این تمدن ۷۰۰۰ ساله بودهایم، در استانداردهای جهانی هر کشوری که هرسال ۲۰ درصد از آبهای تجدید پذیر خود را مصرف کند، هیچ خطری از نظر منابع آب متوجه اش نیست و اگر ۲۰ تا ۴۰درصد استفاده شود، در خطر است، اما به شرط مدیریت میتواند در درازمــدت منابع آب را تأمین کند.
اما اگر بالای۴۰ درصد استفاده کند، وارد بحران شده است. دو کشور در دنیا بالای ۴۰ درصد استفاده میکنند، که اولیمصراست با ۴۶ درصد و دومی ایران با ۸۵ درصد. این یعنی به زودی همه جای ایران مثل باتلاق گاوخونی خشک خواهد شد.
آقای کلانتری همچنین هشدار داده است اگر تا چندسال آینده این معضل رفع نشود، ۷۰ درصد جمعیت کشور مجبور به ترک ایران میشوند!
طبق گزارش سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشورمان که در اواسط سال ۲۰۱۳ میلادی منتشر شده بود، بیش از دو سوم خاک ایران ـ در حدود ۱۱۸ میلیون هکتار ـ به سرعت در حال تبدیل شدن به بیابان است.
عیسی کلانتری، در گفتوگویی با خبرنگاران هشدار داده است: مشکل اصلی که ما را تهدید میکند و از اسرائیل، آمریکا و دعواهای سیاسی خطرناکتر است، این است که فلات ایران دارد غیرقابل سکونت میشود. اگر وضعیت اصلاح نشود، ایران ۳۰ سال دیگر کشور ارواح خوهد شد!
افزایش بدون برنامهریزی جمعیت
در حال حاضر بحران آب در ایران، یکی از دغدغههای اصلی اغلب دانشمندان و کارشناسان حوزههای مرتبط است.
دکتر بوذر قاسمی ـ استاد فیزیک دانشگاه اصفهان، پرسشی دارد که میخواهد از کارشناسان محیط زیست، وزارتخانههای نیرو و کار و مسئولان مرتبط با این مسأله بپرسد: چرا شهرهای ما در دهه پنجاه تا اواخر دهه شصت، چندان مشکلی در زمینه آلودگی هوا و کمبود آب نداشتند؟ در گزارشهای منتشر شده در رسانهها آمده است که شهری مانند تهران با مساحت تقریبی ۶۰۰ تا ۷۰۰ کیلومتر مربع، ۱۴ میلیون نفر جمعیت را در خود جا داده است. این بدان معناست که برای هر نفر حدود ۵۰ متر مربع فضای تنفسی وجود دارد که طی ۲۰ سال گذشته، حدود ۴۵۰۰ هکتار از باغات آن از بین رفته و تبدیل به ساختمان شده است و اصفهان، مشهد، اراک و سایر شهرهای بزرگ دیگر نیز وضع مشابهی دارند.
با این فضای محدود و صنایع اطراف و خودروها و وسایل حمل و نقل و سیستمهای گرمایشی، آیا انتظار بیشتری میتوان داشت؟ با توجه به روند ازدیاد جمعیت، اگر امروز درباره بهبود هوای شهرها اقدام جدی نشود، باید انتظار روزهای بدتری را داشته باشیم.
این استاد ترمودینامیک میافزاید: اخیراً وزیر راه، مسکن و شهرسازی گفته قرار بوده است جمعیت تهران، ۷ میلیون نفر باشد، نه ۱۴ میلیون نفر که صحیح گفته اند؛ اصفهان و سایر شهرهای بزرگ نیز به همین نحو.
مشکلات امروز در حوزه محیط زیست، آب و آلودگی هوا را میتوان ناشی از ازدیاد و تراکم جمعیت و صنایع دانست. متاسفانه در دهه شصت، بدون برنامه ریزی و توجه به پیامدهای افزایش جمعیت، جهش جمعیتی داشتهایم که امروز مشکلات ناشی از آن، گریبانگیر همه ما شده است.
شیرینسازی آب دریا، راهکار امتحان نشده
دکتر بوذر قاسمی میگوید: یک راه حل موثر برای رفع آلودگی هوا و رفع کمبود آب که همزمان اشتغال مولد نیز ایجاد میکند، این است که با ساخت نیروگاههای برق در سواحل خلیج فارس و دریای عمان و استفاده از انرژی تلف شده آنها، شهرکهای صنعتی ایجاد شود و صنایع اطراف تهران و دیگر شهرهای بزرگ، به همراه کارکنانشان به آن نواحی انتقال داده شوند تا جمعیت متراکم از شهرها خارج شوند و شهرها فضای بیشتری برای تنفس ساکنان باقی مانده داشته باشند.
صنایع نیز ضمن انتقال، با نگاه به صادرات و رعایت مسائل زیست محیطی خود را بازسازی کنند.
همچنین میتوان با استفاده از فناوریهای روز، آب دریا را شیرین کرد. لازم به ذکر است که از انرژی تلف شده نیروگاهی شبیه نیروگاه بوشهر، میتوان بیش از آنچه زاینده رود در زمان زنده بودن خود آب داشت، آب شیرین از دریا استخراج کرد.
این پروژه بزرگی است اما سادهتر از انتقال پایتخت از تهران یا راهکارهای مشابه آن است، ضمن این که مسأله آب نیز اصولا مسأله کوچکی نیست و حل آن نیاز به هزینه و مدیریت علمی و مصمم دارد.
کشت جایگزین
شیرین سازی آب دریا، فرآیندی است که به دلیل هزینههای بالای آن، در فهرست پیشنهادات برخی کارشناسان قرار نمیگیرد.
دکتر عبدالمجید اسدی ـ استاد زمینشناسی، میگوید: اگر هزینههایی را که قرار است برای این کار مـــصرف کنیم، به جلوگیری از هدررفــت آب اختصاص بدهیم، باصــرفهتر خواهد بود، زیرا هزینه فرهنگســازی برای جایگزین کردن محصولات کشاورزی متناسب با اقلیم کشور، نسبت به هزینه شیرینسازی آب دریا ناچیز است.
مهمترین نقطه نظر کارشناسان و متخصصان برای صرفهجویی در مصرف آب، جلوگیری از کشت و کارهایی است که انجامشان به صلاح و صرفه نیست.
دکتر اسدی با بیان این نکته، میافزاید: مثلا در استان فارس، برنج میکارند. ما بررسی کردیم و دیدیم که کشت هر کیلوگرم برنج، ۷ هزار لیتر آب مصرف میکند. این مقدار آب در دنیا قیمتی معادل ۳ هزار دلار دارد، درحالی که قیمت یک کیلوگرم برنج، یک یا دو دلار است.
بنابراین ما هزینه سنگینی را فدای یکی دو دلار محصول میکنیم که به هیچ وجه صرفه اقتصادی ندارد. عزمی ملی لازم است تا بتوان جلوی این کشتها را گرفت. اقلیم کشور ما خشک و نیمه خشک اســت و باید کشتهــایی که آب فـراوان لازم دارد، در آن ممنوع شود.
میتوان کاشت محصولاتی مانند پنبه را که هم اشتغالزایی مناسبی ایجاد میکند و هم مصرف آب کمی دارد، جایگزین کشت ذرت و برنج و مانند آنها کرد.
دولت میتواند مابهالتفاوت قیمت محصولات کشاورزی را به کشاورزان پرداخت کند تا آنها حاضر باشند محصولاتی مانند گندم و پنبه را جایگزین ذرت و برنج کنند.
صرفهجویی در مصارف کشاورزی
دکتر عبدالمجید اسدی ـ دبیر دومین همایش ملی راهکارهای پیش روی بحران آب در ایران و خــاورمیانه است کــه دی ماه سال جـاری در شیراز برگزار خواهد شد.
این استاد زمین شناسی با اشاره به رویکرد کشورهای اروپایی در زمینه مصرف آب و انرژی میگوید: در تمامی دنیا صرفهجویی اهمیت دارد. در فرانسه که کشوری اروپایی و پرآب با بارندگی فراوان است، آب و انرژی قیمت بالایی دارند و مردم به درستی از آنها استفاده میکنند.
بنابراین توجه مردم به مصارف خانگی آب مهم است، اما باید بخشی از تبلیغات در زمینه صرفهجویی در مصرف آب را به سمت مصارف کشاورزی ببریم.
در اغلب کشورهایی که شرایط اقلیمی مشابه ما را دارند، این حجم هدر رفت آب در بخش کشاورزی اتفاق نمیافتد. آنها سعی میکنند از کشــتهای جایــگزین استفاده کننـد و حتی در برخی مناطق، هرنوع کشاورزی را ممنوع اعلام کردهاند.
در کشور ما نیز در این رابطه حرکتهایی آغاز شده که در مقایسه با عمق مسأله، هنوز خیلی کم است.
وی میافزاید: با همین مقدار داشتههای آبی، اگر درست مصرف کنیم، میتوانیم تا زمان ترسالی دوام بیاوریم. درست مانند کسی که روزه است و ۲ ساعت تا افطار فرصت دارد و اگر این مدت را صبر کند، افطار خواهد کرد.
می پرسم: یعنی معتقدید ما پس از این سالهای خشک، دوباره دوران ترسالی خواهیم داشت؟
دکتر اسدی در پاسخ به این پرسش میگوید: این را باید از هواشناسان پرسید، اما آنچه من میدانم این است که با منابع آبی موجود در کشورمان، اگر در مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی صرفهجویی جدی کنیم، میتوانیم بحران را پشت سر بگذاریم.
ما همه فشارها را روی مردم گذاشتهایم تا در مصرف آب صرفه جویی کنند؛ حال آن که مصارف خانگی، فقط ۴ درصد مصرف آب کشور را تشکیل میدهد و ۹۶ درصد باقی مانده، در بخش کشاورزی مصرف میشود.
اصلاح الگوی کشت
دکتر معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات درباره تعاملات این سازمان با حوزه کــشاورزی میگــوید: برنامههای اصلاح الگــوی کــشت با جـدیت در وزارت کشاورزی دنبال میشود.
البـته این گامهای اولیه است که برداشته میشود، اما از آنجا که ۹۰ درصد مصرف آب مربوط به بخش کشاورزی است، برنامهریزی در این حوزه بسیار مهم است.
آموزش کشاورزان برای اجرای طرحهای مطلوب با استفاده از تجهیزات بهینه با مشارکت مردم، سرعت بیشتری میگیرد، به عنوان مثال در نیشابور، مردم خودشان چاههای غیرمجاز را شناسایی کردهاند و جریانی برای محدود کــردن برداشتهای غیرمجاز از آبهــای زیرزمینی به راه انداختهاند و در کـــازرون نیز مردم برای احیای تالاب، خودشان وارد گود شدهاند.
با اشاره به عنوان کتاب علوم اجتماعی دوران دبستانم، میگویم: پس ظاهرا «از کازرون تا نیشابور»، مردم وارد عمل شدهاند.
دکتر ابتکار با لبخند پاسخ میدهد: همین طور است، در اصفهان مردم نگران و پیگیر احیای تالاب گاوخونی هستند.
خوشبختانه این آگاهی در همه شهرها و روستاهای کشورمان به وجود آمده است و انشاءالله گستردهتر هم خواهد شد.
ایران در جنگ جهانی آب!
رئیس جمهوری سابق در جمع مردم فیروزکوه گفته بود مناطق ممنوعه برای حفر چاه، دکان وزارت نیرو است و هرکس هرجا توانست، چاه حفر کند. در آن زمان ظرف سه روز اجازه صدور حفر چاه سهبرابر شد و روزی هزاران متر چاه حفر کردند. نتیجه آن شد که اینروزها گزارشهای نگران کننده نشان میدهد با نرخ کنونی مصرف بیرویه آب در ایران، ۱۲ استان از ۳۱ استان کشور، ظرف ۵۰ سال آینده ذخایر آبی خود را به پایان خواهند رساند.
این تنها گوشهای از روند سوء مدیریت بر منابع آبی ایران است، روندی که در حال حاضر متأسفانه به جایی رسیده است که به سختی میتوان آن را قابل حل دانست.
مدتی پیش ۲ کنفرانس مهم درباره بحران آب برگزار شد که در اولی پروفسور کردوانی، پدر کویر شناسی ایران، در جمع کارکنان سازمان مدیریت و برنامهریزیصحبت کرد. اوطبق معمول بسیار صریح خطاب به مدیران دولتی گفت: چرا نمیفهمید دیگر آب نیست؟مرتب مرا بهکنفرانسهایی دعوت میکنند، اما نمیروم، چون دیگر فاِیده ای ندارد و کار از سمینار و کنفرانس گذشته است! دشتهای کشور نشست کردهاند و به دلیل توهم تولید همه چیز توسط خودمان، در سراسر کشور کارخانههای پر مصرف صنعتی ساخته ایم که تکنولوژی ندارند و فقط آب را حرام میکنند.
وی افزود: اکنون شاهد پرآببودن استانهای شمالی کشور هستیم، اما آب استانهای شمالی و از جمله مازندران به دلیل استفاده بسیار زیاد از کود ازت برای کشت برنج، سمی شده است که یکی از دلایل افزایش سرطان معده در میان شهروندان این استانها، همین است. اکنون ۹۵ درصد آب این استان از آبهای زیرزمینی است؛ در صورتی که برای مهار آب در این منطقه باید دهها سد ساخته شود.
حفر بی رویه چاههای عمیق آب
پروفسور کردوانی ضمن اشاره به این موضوع که دیگر امکان ندارد دریاچه ارومیه احیا شود و هر چقدر آب به آن ریخته شود به چاه میرود، گفته است: دلیل خشکشدن زایندهرود نیز همین است، زایندهرود را حفر بی رویه چاهها خشک کرد و این رود نیز محال است که احیا شود، زیرا زمینها به دنبال عمیقترشدن چاهها نشست کرده است. در منطقه بهشت زهرا در گذشته وقتی حفاری صورت میگرفت، آب فوران میکرد، اما در حال حاضر به دلیل حفاریهای بیرویه چاه، زمین در آن منطقه نیز نشست کرده است. حفر چاههای عمیق به دلیل وجود نیروگاههای اطراف فامنین و کبودرآهنگ همدان سبب شده تا آب چاه کل روستاهای اطراف خشک شود و به دنبال آن زمین نشست کند. امروزه شاهد هستیم که زمین نشست میکند یا پلها کج میشود که به دنبال آن، لولههای آب و گاز میشکند، اما هیچکسی نمیداند دلیل آن چیست؟ دلیل آن برداشتهای بیرویه از آبهای زیرزمینی و حفر چاههای عمیق است.
در جلسه دوم اما حرفها بسیار شدیداللحنتر بود. محسن رنانی، اقتصاددان، در نشست «نقش باورها، ارزشها و سرمایه اجتماعی در حکمرانی آب» هشدار داد تا ۵ سال آینده در ایران، جنگ بین استانها و شهرها بر سر آب علنی خواهد شد. او گفت اگر از همین حالا چارهاندیشی نشود، بحران آب، ایران را خواهد بلعید، زیرا امروز میدان واقعی جنگ در حوزه آب است و این بحران آب است که واقعا امنیت ملی ایران را تهدید میکند.
یک خطر جدی!
درستی این سخنان زمانی روشنتر میشود که توجه کنیم رقابت برای دستیابی به منابع محدود آب از همین حالا نیز منجر به بالا گرفتن تنشها و درگیریها، چه در داخل ایران و چه در مناطق مرزی و در مقابله با همسایگان این کشور شده است.
در اوایل سال ۲۰۱۳، کشاورزان اصفهانی پمپی را که آب رودخانه زایندهرود را به شهر یزد میفرستاد، تخریب کردند. این مسأله در ادامه منجر به یک هفته و کمبود و جیرهبندی آب در یزد شد. در سال ۲۰۱۱، مرزبانان ایرانی پس از عبور از مرز افغانستان و تلاش برای باز کردن یک کانال آب از رود هلمند به ایران، با نیروهای افغان درگیر شدند.
در دهه ۱۹۸۰، جرقه طولانیترین جنگ تاریخ مدرن خاورمیانه، بر سر دو ادعای رقیب در خصوص کنترل آبراهه راهبردی شطالعرب(اروندرود) میان ایران و عراق، روشن شد.
این مطلب، بخشی از گزارشی است که اندیشکده صلح ایالات متحده آمریکا در مقالهای به قلم دیوید میشل، منتشر کرده است و در آن تأکید میکند در حال حاضر خطری که از جانب بحران قریبالوقوع زیستمحیطی و آب و هوایی ایران احساس میشود، به مراتب بیش از خطر دشمنان خارجی و منازعات سیاسی داخلی است.
در بخش دیگری از این گزارش آمده است: ایران در شرایطی در مناطق مختلف داخلی با بحران آب رو به رو خواهد شد که در خارج از مرزها و با کشورهای همسایه هم میتواند طی سالهای آینده، بر سرحقابه رودخانههای مرزی مشکلات متعددی داشته باشد. ایران با ۵ کشورعراق (کارون)، ترکمنستان (اترک)، آذربایجان (ارس)، ارمنستان (ارس) و افغانستان ( هیرمند) رودخانههای مشترک دارد و طبق آمار وزارت نیرو سالانه حدود ۱۲میلیارد مترمکعب آب از طریق رودخانههای مرزی وارد کشور میشود. که میتواند بستری برای تنش و اختلاف باشد، موضوعی که ایران درجریان جنگ تحمیلی با آن رو به رو شد و درحال حاضر سر حقابه رود هیرمند، بین ایران و افغانستان با آن رو به رو است.
افغانستان در سالهای گذشته با تغییر مسیر و زدن سد، سهم آب ایران از رودخانه هیرمند را نداده و این موضوع باعث خشک شدن این رودخانه و دریاچههامون در ایران و بروز مشکل شدید کمبود آب در منطقه سیستان و بلوچستان شده و اختلافاتی را بین ایران و افغانستان به وجود آورده است.
جنگ پنهان آب
به جز مشکلات احتمالی سر حقابه با همسایگان، ایران از نظر جغرافیایی در منطقهای قرار گرفته است که بین کشورهای آن اختلافات شدیدی بر سر منابع و تقسیم بندی آب وجود دارد. در غرب ایران عراق، سوریه و ترکیه بر سر تقسیم بندی آب رودخانههای دجله و فرات اختلاف دارند، درجنوب شرقی، پاکستان و هند بر سر حقابه رود سند مشکل دارند و در شمال شرقی در آسیای میانه هم بین کشورهای ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان بر سر حقابه و زدن چند سد، تنش وجود دارد. قرار گرفتن ایران بین این کشورها خود میتواند یک مشکل از نظر جغرافیای سیاسی باشد.
طبق تحقیقات سازمان ملل تا سال ۲۰۲۵میلادی تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج خواهند برد به ۳۰ کشور میرسد که ۱۸ کشور از میان آنها درخاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند که میتواند حساسیت منطقه خاورمیانه برای بروز«جنگ آب» یا «جنگ پنهان» را در دهههای آینده نشان دهد.
چرخه هیدرولوژیک طبیعت
دکتر معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در بیان اقدامات این سازمان در زمینه حل بحران آب، به گزارشگر روزنامه اطلاعات میگوید: اولین اقدام ما تلاش برای اصلاح سیاستهای کلان بود که طبق گزارشهای مبادله شده مجلس و دولت با مقامات قضایی، آن را در مجمع تشخیص مصلحت نظام به تصویب رساندیم.
وی با اشاره به این که توجه به مدیریت زیست بومی و مسأله آب به عنوان یکی از عناصر اصلی این زیست بوم، از اهمیت ویژهای برخوردار است، میافزاید: میان رودخانه، تالاب و آبهای زیرزمینی، یک چرخه هیدرولوژیک وجود دارد، به طوری که هر یک از اینها خشک شود یا از آن برداشت غیرمجاز صورت بگیرد، برای بخشهای دیگر چرخه نیز مشکل ایجاد خواهد شد و برای همین این چرخه نباید آسیب ببیند.
دکتر ابتکار تاکید میکند: گاهی تصور میشود آب تالابها و رودخانهها کاربردی ندارد و میشود از آن برای کشاورزی یا مصارف دیگر، به میزان دلخواه استفاده کرد، درحالی که برداشت بی رویه و غیرمجاز از هر یک از این منابع، چرخه هیدرولوژیک طبیعت را به هم میریزد. در کشورهای دیگر اجازه استفاده بیشتر از ۴۰ درصد ذخایر آبی وجود ندارد، اما ما تا ۸۵ درصد از این ذخایر را برداشت کردهایم که شاید بازسازی آن هزاران سال به طول بینجامد یا با توجه به میزان پایین بارندگی در کشورمان، هرگز عملی نباشد.
اصلاح سیاستها
رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با بیان این که به ذخایر آبی کشور ما آسیبهای جدی وارد شده است که لزوم برنامه ریزیهای فوری و درست برای حل این مسأله را بیش از پیش آشکار میسازد، میگوید: اکنون چرخشی اساسی در سیاستهای مربوط به نگهداری و مدیریت مصرف آب انجام شده و بسیاری از سیاستهای آن، اصلاح شده است، حقابه طبیعت کاملاً به رسمیت شناخته میشود .
شورای عالی آب وارد صحنه شده است و هیچ طرحی بدون ارزیابی زیست محیطی آن، به اجرا در نمیآید.
وی میافزاید: یکی از نمونههایی که میتوان عنوان کرد، موافقت سازمان محیط زیست با اجرای طرح گلاب ۲ با ۱۲ شرط از جمله اصلاح الگوهای کشت و آبیاری و احیای زاینده رود و تالاب گاوخونی در استان اصفهان است و هریک از این شرطها اجرا نشود، ما از ادامه اجرای طرح ممانعت به عمل میآوریم. اصل این است که چرخه طبیعت حفظ شود، زیرا ابتدا باید طبیعتی وجود داشته باشد تا بتواند آب مورد نیاز ما را تأمین کند.
آب، موضوعی حیاتی و محوری
دکتر معصومه ابتکار با اشاره به برنامههای سازمان حفاظت محیط زیست برای احیای تالابهای کشورمان میگوید: با رفع موانعی که دولت قبل ایجاد کرده بود، تالاب هورالعظیم آبگیری شد.
تالابهامون در یک مقطع ۷ ماهه آب داشت و امیدواریم همکاریهای ایران و افغانستان برای احیای این تالاب که میراثی بین المللی است، ادامه پیدا کند. همچنین با در نظر گرفتن برنامهای مدیریتی، برای نجات تالاب انزلی کار میکنیم. به طور کلی میتوان گفت دولت یازدهم در این زمینه با قدرت کامل پیش میرود، زیرا آب منبعی حیاتی و موضوعی محوری است و نمیتوان به آن بی توجهی کرد.
بحران آب در ایران و خاورمیانه
دکتر عبدالمجید اسدی ـ استاد زمین شناسی و دبیر همایش ملی راهکارهای پیش روی بحران آب در ایران و خاورمیانه که قرار است برای دومین بار، آذرماه سال جاری در شیراز برگزار شود، در بیان اهداف و نتایج برگزاری این همایش میگوید: سال گذشته سعی ما بر این بود که مسئولان را با راهکارهای جدید برای حل بحران آب آشنا کنیم. کارشناسان و متخصصان و استادان صاحب نام در حوزههای مرتبط گرد هم آمدند و آخرین روشهای صرفه جویی آب در مصارف صنعتی و شهری، جلوگیری از هدر رفتن منابع آبی، روشهای نوین آبیاری در کشاورزی و راههای احیای سفرههای آب زیرزمینی را ارائه دادند.
نخستین دوره این همایش، اسفندماه سال ۱۳۹۳ در شیراز برگزار شد و از آنجا که همه سازمانها بودجههای خود را تا قبل از پایان سال میبندند و نمیتوانند آن را در سال جدید تغییر بدهند، دکتر اسدی امیدوار است نتایجی عملی از برگزاری همایش ملی بحران آب را در سال آینده مشاهده کند. وی میگوید: مهمترین تأثیر برگزاری این همایش آن بود که مدیران و مسئولان سازمانها با روشهای جدید و علمی برای مواجهه با بحران آب آشنا شدند و این آشنایی، در نگرش آنان به تخصیص بودجه در این زمینه در سال آینده، تأثیر دارد.
منابع تجدیدپذیرو تجدیدناپذیری آب
دبیر همایش ملی راهکارهای پیش روی بحران آب در ایران و خاورمیانه، درباره منابع تجدید پذیر و تجدید ناپذیر آب میگوید: بخشی از منابع آبی تجدید پذیرند که در رسوبات و بخشهای غیرسنگی زمین وجود دارند. اگر از این منابع استفاده نکنیم و مدتی دست نگه داریم، ممکن است دوباره با بارندگیها احیا شوند. اما بخشی از منابع آب در درزها و شکافهای سنگی وجود دارند که حدود یک میلیون سال طول کشیده است تا جمع شوند که اگر این آبها را مصرف کنیم، دوباره در حدود یک میلیون سال طول میکشد تا جایگزین شوند، بنابراین تجدید ناپذیر شناخته میشوند.
وی میافزاید: در حال حاضر ما سفرههای آب زیرزمینی موجود در رسوبات و بخشهای غیرسنگی را با کشاورزی غیر اصولی مصرف کردهایم و به منابع آبی تجدید ناپذیر هجوم آوردهایم که با تمام شدن آنها، دیگر آبی وجود نخواهد داشت. با ادامــه روند موجــود، پیش بینی من این است که طی ۵ سال آینده بحرانی جدی در زمینه آب خواهیم داشت.
دکتر اسدی که متخصص تعیین محل چاههای آب زیرزمینی است، میگوید: ۲ سال پیش در دشتهای استان فارس، در عمق ۱۰۰ الی ۱۲۰ متری زمین، لایههای آب وجود داشت، اما حالا عمق لازم برای دستیابی به آب در این دشتها به ۲۵۰ متر رسیده است. با توجه به این که حداکثر تا عمق ۵۰۰ متری زمین، آب وجود دارد، ما بیشتر آب موجود را مصرف کردهایم و بحرانی جدی در پیش است.
به گفته هواشناسان، ممکن است خشکسالی و کمبود بارندگیها تا ۱۵ سال دیگر به طول بینجامد و بعد از آن هم اگر میزان بارندگی افزایش پیدا کند، به دلیل از میان رفتن پوششهای گیاهی، بیشتر باعث ایجاد سیلاب و تخریب خواهد شد تا تجدید منابع آبی.
نقش پوششهای گیاهی در حفظ منابع آبی
تحقیقات نشان میدهد که انسان از ۲ راه باعث کاهش منابع طبیعی میشود، یکی از طریق نابود کردن جنگلها و پوشش گیاهی زمین که از ذخیره سازان آبهای زیر زمینی به شمار میآیند و دیگری از طریق برداشت بیاندازه آب به همراه آلوده کردن منابع آبی که افزایش جمعیت میتواند در هر دو مورد اثر تشدید کننده داشته باشد.
دکتر عبدالمجید اسدی ـ استاد زمین شناسی، در توضیح تأثیرات پوشش گیاهی در حفظ منابع آبی میگوید: گیاهان بخش عظیمی از آب را با ریشههای خود پایین میکشند و ضمن ذخیره سازی آن، مانع از سیلابی شدن بارندگیها میشوند.
در کشور ما بخش عظیمی از جنگلها به دلیل ویلاسازی یا کشاورزی از بین رفته است، بخشی از آنها هر روز با بی مبالاتی مسافران و رهگذران، دچار آتش سوزی میشود و بخشی از آنها به دلیل کاهش بارندگیها خشک شده است. همچنین با خشک شدن دریاچهها، آفتهای گیاهی زیاد میشود و پوشش گیاهی استپها را نابود میکند، چنان که میبینیم جنگلهای زاگرس رو به اضمحلال میرود. پوشش گیاهی مانند اسفنج عمل و آب را جذب میکند، اما سرزمینی که فاقد پوشش گیاهی باشد، مثل سیمان عمل میکند و نمیتواند آب را جذب کند.
مشارکتهای عمومی برای حل بحران آب
دکتر اسدی با اشاره به این که وظیفه دانشگاهها آگاهی بخشی است، میافزاید: ما روشهای جدید رویارویی با مسایل مرتبط با آب را بررسی میکنیم و پس از آن دیگر به مسئولان بستگی دارد که از این اطلاعات چطور و چقدر استفاده کنند، زیرا قدرت اجرایی در دست آنهاست.
این زمین شناس در بیان توصیههایی به مردم میگوید: «همه ما باید آستینها را بالا بزنیم و وارد صحنه شویم، از صرفه جویی در مصارف خانگی مانند باز نگذاشتن شیر آب یا شستن خودرو با استفاده از اسفنج و یک سطل کوچک آب گرفته تا صرفه جویی در بخش کشاورزی!»
اگر جنگ جهانی بعدی بر سر آب باشد، بی تردید کشورهایی در آن پیروز خواهند شد که از پیش، برای حفظ منابع آبی خود برنامه ریزی کرده و دل سوزانده باشند!
گزارش از ارمغان زمان فشمی/ سازمان حفاظت محیط زیست