دکتر علیرضا زراسوندی استاد زمین‌شناسی زیست‌محیطی دانشگاه شهید چمران اهواز در همایش راهکارها و چالش‌های سد گتوند، پنل دوم با عنوان "راهکارها" که روز سه‌شنبه، دوم خردادماه در دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد، اظهار کرد: دانشگاه شهید چمران هم با سازمان آب و برق و هم با سازمان‌های نظارتی مباحثی را در خصوص سد گتوند مطرح کرده بود و پیش از آنکه حدود 50 درصد سد ساخته شود، در آن منطقه اردوهای صحرایی برگزار می‌کردند.
لزوم لحاظ شاخص‌های زمین‌زیست‌محیطی برای پروژه‌های بزرگ
وی افزود: تنها معدن نمک ما همان معدن نمک عنبل بود که در این اردوها آن را به دانشجویان نشان می‌دادیم؛ این نمک، نمک خوراکی و یکی از باکیفیت‌ترین نمک‌هایی است که در ایران داشتیم و ذاتاً به‌دلیل نزدیکی با میدان‌های نفتی عنبل و لالی، میزانید بالایی دارد. در آن زمان برآورد ما این بود که چیزی حدود 250 میلیون تن نمک در این منطقه ذخیره شده است، اما حالا می‌بینیم تمام این 250 میلیون تن در دریاچه وارد شده است.
رئیس مرکز تحقیقات منطقه‌ای ریزگردها گفت: در خصوص مسائل "زمین - زیست‌محیطی" پروتکل‌هایی وجود دارد و حتماً باید برای پروژه‌های بزرگ ازجمله سدها، شاخص‌های زمین زیست‌محیطی مطالعه شود. هر راهکاری نیز که برای سد ارائه می‌شود، باید پیوست‌های زیست‌محیطی، سلامت و تمام پیوست‌های لازم را داشته باشد. عوامل مؤثر بر کیفیت آب دریاچه سد یا عوامل انسان‌زاد یا زمین‌زاد هستند.
آیا در دنیا نمونه‌ای مانند سد گتوند وجود دارد؟
زراسوندی با بیان اینکه احداث سد گتوند یک اشتباه ملی و بین‌المللی است، تصریح کرد: از ما خواسته شد ببینیم آیا در دنیا نمونه‌ای مانند این سد وجود دارد؟ شاید در آینده در متون زمین‌شناسی زیست‌محیطی، سد گتوند را به‌عنوان یک مورد مطالعاتی مناسب به دانشجویان معرفی کنند. در دنیا ضریب خطاهای زیست‌محیطی برای سدها عمدتاً انسان‌زاد است، اما در کشور ما و در سد گتوند، سهم زمین‌زاد آن بسیار بیشتر است.
مطالعات قبل از فاز شناخت تقریباً خطا را به صفر می‌رساند
وی خاطرنشان کرد: در زمین‌شناسی گفته می‌شود مطالعات قبل از فاز شناخت تقریباً چنین خطایی را به صفر می‌رساند، عمده خطاها انسان‌زاد هستند. در سد گتوند، مباحث نفتی، چشمه‌های آسفالتی و قیرها و ... نیز وجود دارد و علاوه بر نمک یکی از مهم‌ترین مسائلی که می‌توانیم در سد گتوند مطرح کنیم، مباحث نفتی و چشمه‌های طبیعی هستند.
رئیس بنیاد نخبگان خوزستان خاطرنشان کرد: در گذشته، در استان کارگروه محیطزیست وجود داشت و پروژه‌هایی که در استان اجرا می‌شدند، باید از این کارگروه مجوز دریافت می‌کردند؛ امروز می‌بینیم پروژه‌هایی اجرا می‌شوند که اطمینان دارم در گذشته نمی‌توانستند از این کارگروه مجوز دریافت کنند. این کارگروهِ استانی منحل شده و حالا زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد که تشکیل دوباره این کارگروه به استان تفویض اختیار شده است.
امکان مصرف نمک سد گتوند به‌صورت خوراکی و صنعتی
همچنین در این همایش، دکتر حسن امیربختیار مشاور مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، گفت: اگر به‌صورت چندبعدی به مسأله نگاه کنیم، می‌بینیم که مشکل ما قابل‌حل است؛ این تهدیدی است که می‌شود آن را به فرصت تبدیل کرد. اگر در گذشته از معدن نمک، سالانه چهار هزار تن برداشت می‌شد، حالا می‌توانیم سالی 300 هزار تن برداشت کنیم.
وی ادامه داد: در خوزستان سالی 200 هزار تن نمک مصرف می‌شود که 150 هزار تن آن در ارتباط با حفاری‌ها و 50 هزار تن نیز مربوط به مصرف خوراکی نمک است. خودِ پتروشیمی نیز به سالی یک‌میلیون تن نمک نیاز دارد.
مشاور مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب تصریح کرد: مکانی که برای ایجاد حوضچه‌های تبخیری انتخاب شده، مکان بسیار مناسبی است. اگر در یک گودال سه متری سالانه 30 سانتی‌متر نمک جمع شود، پس از ده سال، هشت یا 9 میلیون تن جمع می‌شود. گفته می‌شود که این کار مشکلات محیط زیستی ایجاد می‌کند.
یک کارگروه برای مباحث اقتصادی نمک سد گتوند ایجاد شود
امیربختیار افزود: در 14 کیلومتری مکان حوضچه‌های نمکی، یک پتروشیمی در مسجدسلیمان در حال ساخت است که می‌تواند از گاز خشک، اوره و آمونیاک تولید کند. اگر بتوانیم نمک‌ها را به مصرف پتروشیمی برسانیم، ازلحاظ اقتصادی بسیار به‌صرفه است.
وی گفت: یک کارخانه نمک 200 هزار تنی در اهواز به اتمام رسیده و به‌زودی افتتاح می‌شود. این کارخانه می‌خواهد نمک خود را از بندر امام تأمین کند. می‌توانیم همین کار را درباره سد گتوند نیز انجام دهیم. نمک این سد برای مصارف خوراکی، پتروشیمی، حفاری و ... بسیار باکیفیت است. این شرایط، شرایط خوبی است که بتوانیم فعالیت اقتصادی مناسبی داشته باشیم.
مشاور مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب گفت: پیشنهاد می‌کنم در استان یک کارگروه برای بررسی بحث‌های اقتصادی در این زمینه ایجاد شود. اگر تمام سازمان‌های مختلف کنار هم باشند و دست‌به‌دست هم بدهند، اطمینان دارم یک فعالیت اقتصادی مناسبی شکل می‌گیرد.
علاج‌بخشی سد گتوند را افراد غیر ذینفع بر عهده بگیرند
همچنین در این همایش دکتر ناصر کرمی اقلیم‌شناس و کارشناس محیطزیست ، از طریق ویدئوکنفرانس اظهار کرد: راه‌حل‌های علاج‌بخشی سد گتوند باید کاملاً مهندسی‌شده باشند؛ به نظر می‌رسد که سد با انگیزه‌های تجاری اجرا شده است. از همان ابتدای مطالعات سد، وضعیت موجود مشخص بوده و به سازندگان هشدار داده می‌شد.
وی خاطرنشان کرد: در گذشته گفته می‌شد که آبگیری سد مشکلی نخواهد داشت. همه کسانی که امروز می‌گویند سد گتوند مشکلی ندارد و مشکل موجود را حل خواهیم کرد، قبلاً می‌گفتند مشکل ما حاد نخواهد بود. با گذشت زمان، مشکل سد حادتر می‌شود. اگر زمان علیه ما عمل می‌کند، ما نیز باید علیه زمان عمل کنیم. علاج‌بخشی سد گتوند را باید افراد غیر ذینفع بر عهده بگیرند.
سد گتوند می‌تواند به یک سازه آموزشی تبدیل شود
این استاد دانشگاه با بیان اینکه تا زمانی که اراده مرکزی برای حل مشکل سد گتوند وجود ندارد، مشکل این سد به‌صورت فوق بدخیم باقی خواهد ماند، گفت: سیاست یک مسأله روزمره است. اگر ما می‌خواهیم پولی را برای عوارض 50 یا 70 سال آینده خرج کنیم، یک سیاست‌مدار ترجیح می‌دهد این پول را همین امروز برای کسانی که چند سال دیگر می‌خواهند پای صندوق رأی بیایند، خرج کند. سؤالی که مطرح است اینکه چرا در این پروژه، نقشه دوم ( Plan B ) در نظر گرفته نشده است؟
کرمی تأکید کرد: برای حل این مشکل، خود سد می‌تواند به یک سازه آموزشی تبدیل شود تا دانشجویان بتوانند از نزدیک مشاهده کنند روندهای مهندسی که درست مدیریت نشوند، به چه مسائلی منجر خواهند شد؛ در پشت سد دریاچه بزرگ و مناسبی ایجاد شده است که قابلیت توریستی زیادی دارد.
همچنین در این نشست، دکتر بهنام کرمی کارشناس محیطزیست و مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان زیست‌محیطی، اظهار کرد: ما کارون را با آورد طبیعی 12 میلیارد مترمکعب در سال داریم که پایین‌دست آن جلگه خوزستان قرار دارد. سه میلیون هکتار اراضی در خوزستان وجود دارد و سدسازی‌ها موجب شده‌اند جلوی سیلاب‌ها گرفته شود. درست است که سیلاب‌ها مخرب هستند، اما این سیلاب‌ها موجب حیات جلگه خوزستان هستند.
بخش عمده ریزگردهای امروز، ناشی از سدسازی‌ها
وی گفت: اگر امروز ما درگیر ریزگردها هستیم، بخش عمده آن به دلیل همین سدسازی‌ها است. یکی از کارکردهای سد گتوند، مهار سیلاب‌ها بود. چون در بالادست این سد، سدهای دیگری برای مهار سیلاب‌ها وجود دارد، چنین کاربردی برای سد گتوند چندان مناسب نیست.
این فعال محیط‌زیستی ادامه داد: کاربرد دیگر سد گتوند، تولید برق از آب بود. شرکتی که توربین‌ها را به سد گتوند فروخت، توربین‌ها را برای EC ، 400 تا 600 طراحی کرد و حاضر نشد که ژنراتورها را دوباره تضمین کند، چون EC آب بالاتر از حد تعیین‌شده بود. دوستان مدعی هستند که با ضدزنگ‌ها و آلیاژهایی این توربین‌ها را مقاوم کردند. همه می‌دانیم که وجود نمک در آب، جریان الکتریسیته ایجاد می‌کند. اگر یک فلز دهنده ایجاد شود، توان توربین‌های ما از بین خواهد رفت و درآمد روزانه سد گتوند که قرار بود یک میلیارد تومان باشد، محقق نمی‌شود.
کرمی تصریح کرد: سد گتوند قرار بود با هزینه 800 میلیارد تومان ساخته شود، اما در نهایت با چهار هزار میلیارد تومان ساخته شد. پتوی رُسی ایجادشده در آزمایشگاه 24 ساعت نیز دوام نیاورده بود و این مسأله، همان زمان به مجری طرح اعلام شد، اما در نهایت برای ایجاد پتوی رسی، 130 میلیارد تومان هزینه کردند؛ پتویی که تنها سه روز دوام آورد.
علاج‌بخشی سد به یک سازمان کاملاً بی‌طرف محول شود
وی عنوان کرد: با توجه به اینکه راهکارهای دیگر به نتیجه نرسیده‌اند، حق داریم بپرسیم راهکارهای ارائه‌شده به نتیجه خواهند رسید، یا نه. به‌خصوص زمانی که خودِ مجری، مدافع این راهکارها باشد. دغدغه‌مندان محیطزیست انتظار دارند که علاج‌بخشی این سد به یک سازمان کاملاً بی‌طرف محول شود. دانشگاه شهید چمران در این زمینه کارهای خوبی انجام داده بود، اما زمانی که خواست نتیجه نهایی را بگیرد، کار از این دانشگاه گرفته شد.
این کارشناس محیطزیست در خصوص ایجاد حوضچه‌های تبخیری برای سد گتوند، گفت: آیا فراموش کردید که حوضچه‌های تبخیریِ اراضی نیشکر چه بر سر ما آوردند؟ نمکی که می‌خواهید به پتروشیمی بدهید، برای سینه ما نیز خواهد آمد. ارزیابی‌های زیست‌محیطی یک مسأله فانتزی نیستند، بلکه یک واقعیت هستند.
کرمی تأکید کرد: ما برای 100 سال آینده فریاد می‌زنیم، اما شما دارید برای چهار روز آینده یک پتروشیمی برنامه می‌ریزید که ازنظر اقتصادی نیز اعداد و ارقامشان بسیار مناسب است. ما تنها به اقتصاد نگاه نمی‌کنیم. این چه اقتصادی است که در خوزستان پویا شود، اما منِ کارمند، پول آن را خرج سلامت خود کنم؟
سد گتوند، نه یک فاجعه بلکه یک خیانت ملی است
وی با بیان اینکه هزینه علاج‌بخشی سد گتوند 9 هزار میلیارد تومان است، گفت: ما قرار نبود روی کارون سد بسازیم، تا بعد بیاییم و توجیه کنیم که کارون تحت تأثیر آلاینده‌های دیگری نیز قرار دارد. این موضوعات آدرس غلط می‌دهند. باید بپذیریم که سد گتوند، نه یک فاجعه بلکه یک خیانت ملی است.
مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان سروسازان تصریح کرد: طرحی که اکنون با رقم 570 میلیارد تومان برای انتقال آب سد گتوند مطرح شده، قرار است 35 هکتار آب به پایین‌دست منتقل کند که این آب، EC معادل 10 برابر آب اقیانوس دارد. میزان نمک در هر لیتر آب سد گتوند 300 تا 400 گرم است؛ درحالی‌که میزان نمک در هر لیتر آب اقیانوس 25 تا 38 گرم است.
کرمی تأکید کرد: سازمان محیطزیست در پروژه سد گتوند بسیار ضعیف عمل کرد. زمانی که قرار بود ارزیابی محیط‌زیستی سد انجام شود، چهار دانشگاه معتمد محیطزیست بودند. هیچ‌کدام از افرادی که سد را تأیید می‌کردند، تا امروز جواب سؤالات مردم را نداده‌اند. سازمان محیطزیست ما ازنظر دانش روز، فقیر است و باید این مشکلِ خود را برطرف کند.
حق داریم بخواهیم سد گتوند فعلاً از مدار خارج شود
وی با بیان اینکه تضمینی نیست که اگر پروژه‌ای ارزیابی محیط‌زیستی داشته باشد حتما موفق شود، گفت: باوجود اقداماتی که در این مدت انجام شد، ما خروجی ندیده‌ایم و حالا حق داریم بخواهیم سد گتوند فعلاً از مدار خارج شود. این سد می‌تواند محل مناسبی برای گردشگری باشد و درآمدی حتی بیشتر از پتروشیمی مسجدسلیمان داشته باشد.
رئیس شرکت دانش‌بنیان سروسازان افزود: تاج‌های سد عمداً افزایش داده شده است؛ این اشتباه‌ها عمدی هستند، چراکه مافیای سدسازی به ازای هر مقدار افزایش ارتفاع سد سود می‌برند.
