کت‌های دزفول پناهگاه یا خنک‌کننده های ساخت بشر در روزگار دور هستند. صخره‌هایی که مردم شهرستان دزفول از گرمای داغ تابستان‌ به آن پناه می‌برده‌اند. با این‌حال آنطور که کارشناسان می‌گویند هنوز تاریخ دقیق پیدایش و ساخت کت ها مشخص نشده است.

کت‌های دزفول در دل صخره‌های کنار رودخانه  که از جنس سنگ کانگرومرا تشکیل شده‌اند، حفر شده اند و در گذشته اغلب برای فرار از گرمای طاقت‌فرسای تابستان مورد استفاده مردم بوده‌اند.

دیواره‌ کت‌ها ارتفاعی بین دو تا چهار متر داشته و سقف آن‌ها به وسیله سنگ‌های ریز و درشت که به شکل‌ طبیعی زمین هستند، تزئین شده‌اند. مساحت کت‌ها بسته به امکان توسعه و کاربرد آنها از ۵ مترمربع شروع شده و تا بیش از۱۰۰ مترمربع نیز حفر می‌شوند.

با وجودی که استان خوزستان یکی از گرم ترین استان های کشور است اما در شمال این استان یعنی شهرستان دزفول، عبور رودخانه دز از وسط این شهر، تفریحگاه های متنوعی برای فصول گرم سال فراهم کرده که آن را از سایر شهرهای این استان متمایز می کند و در فصول گرم سال نیز می تواند علاوه براستفاده مردم این شهر و شهرهای اطراف، مقصد گردشگری سایر هموطنان علاقمند به طبیعت و تفریحات تابستانه باشد، تجربه ای که در نوع خود منحصر به فرداست. یکی از این تفریحات حفره های غار مانندی هستند که در کنار ساحل رود دز حفر شده اند و در بین مردم دزفول به کت (kat) مشهور هستند.

مکانی برای فرار از گرما 

مدیر انجمن دوستداران و پژوهشگران شهرستان دزفول در این رابطه اظهار می کند: در  شرق‌شناسی روسی، کلمه کت را به معنای کندن ترجمه کرده اند. فرهنگ دهخدا واژه کت  را کاریز، و کاریزکن را/ کت کن/ معنی می‌کند و در مورد کاریز می نویسد: کاریز، جوی آبی را گویند که درزیرزمین بکنند، تا آب از آن روان شود. (در دزفول کاریز به قمش یا قنات شهرت دارد). در فرهنگ عربی نیز "کهف" معنایی معادل کت دارد.

محمد آذرکیش می افزاید: این موضوع که کت‌ها در چه زمانی و توسط چه کسانی حفر شده‌اند به طور کامل مشخص نشده اما آن چه مسلم است این است که در گذشته که وسایل خنک کننده مانند امروز وجود نداشت مردم دزفول برای فرار از گرمای هوا در تابستان و هم چنین استفاده از آب رودخانه دز، شنا کردن در آن و لذت بردن از محیط، این فضاها را در صخره‌های مجاور رودخانه دز ایجاد کرده‌اند و به آن‌ها پناه می‌بردند.

وی عنوان می کند: این درحالی است که در زمان‌های گذشته افرادی با عنوان میراب یا آب‌سالار وظیفه کنترل ورودی به تونل‌های آبرسانی و شبکه‌های آبیاری زیرزمینی آن زمان شهر دزفول را بر عهده داشتند که این افراد از کت‌ها برای اقامت در کنار دهانه ورودی آب به شبکه آبرسانی که در زبان محلی به قمش (قنات) معروف‌اند، استفاده می‌کردند.

محبوب با کارکرد گردشگری

این فعال و کارشناس میراث فرهنگی ادامه می دهد: امروزه کت ها همچنان محبوبیت خود را حفظ کرده‌ و به محلی تفریحی با کارکرد گردشگری تبدیل شده‌اند. مردم بسیاری از شهرهای مختلف، به خصوص شهرهایی با آب و هوای گرم در تابستان به شهر دزفول آمده و ساعاتی از شبانه‌روز را درون این کت‌ها و در کنار ساحل زیبای رود دز می‌گذرانند.
 

آذرکیش یادآور می شود: شبیه بودن فضای درون کت ها به غار و نزدیکی به رود موجب می شود، اقامت در این کت ها در طول گرمای روز برای مردم بدون استفاده از هیچ گونه وسایل برقی و خنک کننده و برای فرار از زندگی ماشینی، دلپذیر و لذت بخش باشد. 

وی اضافه می کند: علاوه بر آن در محل‌هایی که عمق رود مناسب است با رعایت نکات ایمنی (استفاده از جلیقه و یا آشنایی مناسب با فنون شنا و قسمت های با شدت جریان مناسب آب) شنا در رودخانه تفریحی بسیار لذت بخش است. همچنین مجاورت با رود دز فرصت استفاده از قایق سواری و انواع ورزش های آبی دیگر نظیر جت اسکی، ماهی گیری و… را فراهم می آورد.

آذرکیش در ادامه می گوید: در دزفول با نزدیک شدن به ماه های گرم سال، خانواده‌هایی که کت‌هایی در اختیار دارند همانند خانه تکانی ایام نوروز آن‌ها را برای استفاده مهیا می‌کنند. همچنین برخی نیز کت هایی برای استفاده گردشگران و مسافرانی که به این قصد به دزفول سفر می کنند آماده می کنند. علاوه بر فصل تابستان در ایام نوروز نیز این کت‌ها جاذبه‌ خاصی برای مهمانان نوروزی دارند چرا که در کمتر شهری چنین مجموعه ای کنار رودی زلال همچون دز شکل گرفته است، به همین سبب استقبال خاصی از آنها می شود.

وی بیان می کند: معروف‌ترین کت دزفول که در مثل‌های دزفولی نیز آورده می‌شود "کت حاج فرج” نام دارد، دهانه کت حاج فرج از دیگر کت‌ها بزرگ‌تر و متمایزتر است و گفته می‌شود که بانی و سازنده این کت شخص خیری به نام حاج ‌فرج‌الله بوده که در ابتدا آن را برای طلاب ساخته تا در فصل تابستان برای درس خواندن در مضیفه نباشند. این کت‌ بعدها به یک استراحتگاه عمومی تبدیل شد زیرا در آن زمان‌ برای ورود به کت‌ نیازی به گرفتن اجازه از دیگران نبوده است.

پراکندگی کت ها 

مدیر انجمن دوستداران و پژوهشگران شهرستان دزفول همچنین اظهار می کند: در طول مسیر رودخانه دز کت های زیادی وجود به صورت دست کنده در طول زمان به وجود آمده است. در ساحل این رود همیشه جاری در شهرستان دزفول، از پایین دست سد دز، کت هایی به صورت پراکنده وجود دارند که در منطقه گلال و کوپیته در شمال شهر دزفول تا طال خانی، تراکم این کت ها از سایر نقاط بیشتر است. همچنین برخی کت ها در منطقه دووه در وسط شهر، همچنان مورد استفاده قرار می گیرند.

تلاش برای درآمد زایی

به گزارش مهر، با توجه به شرایط آب و هوایی شهرستان دزفول، کت ها از خردادماه که اوج گرمای هوا است تا مهرماه پذیرای گردشگران و علاقمندان هستند. اکنون نیز با توجه به شدت گرما در سال جاری روزانه شاهد حضور خانواده های بسیار زیادی در اطراف رودخانه دز به ویژه در کت ها هستیم. کت های دزفول با وجود تمام امتیازات و ویژگی های منحصربه فردی که دارند اما از آنجایی که عمدتا مربوط به افراد خاص و یا ادارات هستند باعث شده تا عده ای از مردم از بهره مندی از این جاذبه های گردشگری محروم باشند. بنابراین پیشنهاد می شود که تعدادی از این کت ها با سرمایه گذاری شهرداری و بابرنامه ریزی اصولی به کت های عمومی تبدیل شوند تا با ایجاد برخی امکانات در کنار آنها، بتوان خدمات خوبی به مردم و گردشگران برای درآمد زایی ارائه کرد.