هوا صاف است در یک لحظه آسمان تاریک می‌شود، غلظت گرد و خاک چندین برابر حدمجاز اعلام ‌می‌شود. بحث سر تعطیلی یا عدم تعطیلی است، با تأخیر امروز تعطیل اعلام می‌شود. نفس‌ کشیدن سخت است، بی‌قراری حاکم است. امروز باز گرد و خاک بود...

نزدیک به 12سال است که پدیده‌ای با نام ریزگردها و یا گرد و خاک مهمان ناخوانده‌ای برای خوزستان و بخش وسیعی از کشور و منطقه شده است. ریزگردها اکنون به مساله‌ای بسیار مهم تبدیل شده است که زیان‌های بسیاری را به دنبال دارد.

روز به روز بر پیامدهای این پدیده افزوده می‌شود؛ تبعات بهداشتی، روانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی از جمله پیامدهای این پدیده است. پدیده‌ای که خسارت‌های بسیاری به جا می‌گذارد اما هنوز راهکاری برای آن یافت نشده و یا راهکار پیدا است اما ادامه سیاست غلط اولویت دادن به منافع اقتصادی بر محیط زیست، اجازه توجه را به هیچ راهکاری نداده و اراده اجرا را نیز سلب کرده است.

سدسازی، انتقال آب و توسعه ناهمگون اضافه بر تصمیم‌گیری‌های غیرعلمی و برخورد نامناسب بامحیط زیست از جمله عواملی است که در بروز و تشدید این پدیده موثر بوده است.

گردوخاک در خوزستان از سال گذشته شدت بی‌سابقه‌ای به خود گرفته و مشکلات جدی را برای مردم ایجاد کرده است. تعطیل شدن زندگی به دلیل بروز گرد و خاک نشان از شرایطی بحرانی است که توسط این پدیده ایجاد می‌شود. این پدیده اعتراضات بسیاری نیز در پی داشته است.

اجماع جهانی برای مقابله با پدیده گرد و غبار

گرد و غبار اکنون به معضلی تبدیل شده که کشورهای بسیاری را تحت تاثیر قرار داده و از همین جهت انتظارات از نهادهای بین‌المللی برای مقابله با آن بیش از گذشته شده است.

در این خصوص نماینده برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP) از برنامه این نهاد برای ایجاد یک اجماع جهانی خبر می‌دهد.

والنتین فولتسکیو (Valentin Foltescu) در حاشیه سمینار بین‌المللی گرد و غبار که در اهواز برگزار شد، گفته بود: نتایج مطالعات کشورهای درگیر پدیده گرد و غبار در راستای گام بعدی برای انجام یک اقدام جامع، تلفیق و جمع‌بندی می‌شود و عنوان می‌کند که این برنامه یک اقدام جدید است و قرار است برای اولین‌بار در سطح جهان، اجماعی برای مقابله با پدیده گرد و غبار شکل گیرد.

وی بیان کرده بود: برای منشاءیابی طوفان‌های گردوغبار در سراسر کره زمین یک ارزیابی جهانی و جهت رفع این مشکل آغاز شده است.

به گفته نماینده برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، ابتدا باید منشاء این معضل را شناسایی کرد اما چگونگی اجرای این فرآیند و منشاءیابی این مشکل بسیار مهم است که همان شناسایی کامل ریزگردها است. در حال حاضر اقدامات خوبی برای شناسایی همه ابعاد این پدیده درحال انجام است و نتایج این ارزیابی‌ها می‌تواند در راستای مقابله با گرد و غبار برای ایران نیز مفید باشد.

وی اظهار کرده بود: UNEP در حال کار روی ابعاد مختلف این پدیده با همکاری کشورهای درگیر است و این کشورها با هدایت ایران نتایج بررسی‌ها و مطالعات خود را به UNEP ارائه داده‌اند. این برنامه، اقدام جدیدی است که قرار است برای اولین بار در سطح جهان یک اجماع برای مقابله با پدیده گرد و غبار شکل دهد.

انسان‌ها از ادامه انتقال آب بین‌حوزه‌ای ضربه می‌خورند

فولتسکیو همچنین از انتقال آب بین حوزه‌ای و تاثیر آن بر ایجاد گرد و غبار انتقاد می‌کند و در این باره معتقد است که پیام UNEP این است که هر مساله در سطح جهانی می‌تواند یک راه حل داخلی هم داشته باشد؛ انسان‌ها از ادامه انتقال آب بین حوزه‌ای ضربه می‌خورند و ما این مساله را نمی‌خواهیم.

افزایش رهاسازی آب برای کاهش گرد و خاک

رییس اداره محیط زیست استان بصره عراق نیز اشاره می‌کند که کشور عراق از معضل ریزگردها رنج می‌برد؛ وی معتقد است که افزایش رهاسازی آب، در کاهش میزان گرد و خاک موثر است.

احمد حمیدان در این خصوص می‌گوید: به دنبال همکاری مشترک بین استان بصره و استان خوزستان برای کاهش گرد و خاک هستیم. گرد و غبار ناشی از فروپاشی خاک است و یکی از مهم‌ترین عوامل فروپاشی خاک عدم رهاسازی آب از کشورهای منبع است.

وی ادامه می‌دهد: همکاری مشترک با کشورهای منبع یکی از راه‌های افزایش راه‌سازی آب است که نقش موثری در تثبیت خاک دارد. تثبیت اراضی از طریق تقویت پوشش گیاهی نیز بسیار تاثیرگذار است.

حمیدان با تاکید بر اهمیت ارتباطات بین‌المللی برای برطرف کردن معضل گرد و خاک می‌گوید: گرد و خاک از اولویت‌های عراق است و فعالیت‌های مشترک بسیاری با ایران در این خصوص داریم. تفاهم‌نامه همکاری در خصوص مقابله با بیابان‌زایی و طوفان‌های گرد و غبار در سطح وزات محیط زیست با ایران منعقد شده است و همکاری علمی با ایران ادامه دارد. برای مقابله با گرد و خاک آمادگی همکاری را داریم زیرا عراق خود نیز تحت تاثیر این پدیده قرار گرفته و بصره از آن آسیب دیده است.

گرد و خاک یا ریزگردها گرچه نزدیکی بسیاری با مردم دارد و حضور آن در زندگی امروز ما احساس می‌شود اما ممکن است برای بسیاری هنوز این پدیده مبهم باشد. پدیده‌ای که هنوز راهکاری برای برطرف شدن آن اجرایی نشده است و چه بسا هنوز مسئولان امر گرفتار یافتن منشاء آن هستند و روزهای خاکی را با اعلام داخلی یا خارجی بودن منشاء سپری می‌کنند.

عوامل بسیاری در شکل گرفتن تدریجی این بحران نقش دارد؛ تصمیمات و سیاست‌هایی در گذشته اعمال شده که امروز کشور شاهد این شرایط است. شاید اگر کمی در تصمیم‌گیری‌ها، آینده‌نگری بود امروز شرایط بهتری برقرار بود.

ریزگردها از کی آمدند؟

در این خصوص مدیر مرکز تحقیقات منطقه‌ای ریزگردها معتقد است که همه عوامل بروز ریزگردها در کشور از مسائل آب ‌و هوایی تا دستکاری‌های انسان‌زا‌ در طبیعت، در 12 سال گذشته ایجاد شده‌اند تا در مجموع منجر به شرایط کنونی شوند.

دکتر علیرضا زراسوندی آغاز پدیدآمدن ریزگردها در کشور را در سال 84 می‌داند و در شرح عوامل بروز این پدیده می‌گوید: کشور ایران در یک بازه زمانی 14 ساله از خشکسالی قرار دارد. در گذشته نیز ریزگردها وجود داشت اما پراکندگی آن کم بود و به معنای دیگر هر یک ماه تنها یک روز شاهد ریزگردها بودیم؛ آن زمان کسی توجهی نمی‌کرد که مقوله ریزگردها شکل گرفته است، آن هم به دلیل آن‌که ابتدای دوران خشکسالی بود.

چرا پدیده ریزگردها شدت گرفت؟

وی ادامه می‌دهد: ظرفیت نفوذی خاک در آن زمان زیاد نبود به عبارت دیگر در کشور ما و کشورهای دیگر خاک مرطوب بود.

مدیر مرکز تحقیقات منطقه‌ای ریزگردها شرایط سیاسی و اجتماعی کشورها را از دیگر عوامل شدت یافتن پدیده ریزگردها می‌داند و در این خصوص بیان می‌کند: در آغاز شکل‌گرفتن پدیده ریزگردها اوضاع سیاسی و اجتماعی کشورهای اطراف همانند اکنون نبود و محیط‌زیست متولی داشت.

زراسوندی توضیح می‌دهد که با شدت‌یافتن فرآیند خشکسالی، خاک رطوبت خود را از دست داد و در کشور پدیده ریزگردها شروع شد.

این پژوهشگر زمین‌شناسی ادامه می‌دهد: همچنین در دنیا بحثی تحت عنوان "Global Warming" یا گرم‌شدن زمین مطرح است، به این معنا که تغییرات آب و هوایی در دنیا اتفاق افتاده است؛ این موارد عوامل طبیعی بروز و شکل‌گیری پدیده ریزگردها است اما عوامل غیرطبیعی دیگری نیز وجود دارد.

با طبیعت ناسازگاری داشتیم

وی در خصوص عوامل دیگر بروز ریزگردها بیان می‌کند: در این مدت، با طبیعت ناسازگاری داشتیم. طبیعت بر اثر فعالیت‌های انسان‌زا دستکاری شده است؛ حق‌آبه تالاب‌ها کم شده یا اصلا داده نشده است و سدهای بدون مطالعات زیست‌محیطی و در نظر گرفتن شرایط اکولوژیکی منطقه، احداث شده‌اند.

مدیر مرکز تحقیقات منطقه‌ای ریزگردها همچنین فعالیت‌های صنعتی گسترده در حوزه‌های زیست‌محیطی را از دیگر عوامل ناسازگاری با طبیعت و بروز پدیده ریزگردها می‌داند و می‌گوید: در این خصوص می‌توان به فعالیت‌های صنعتی گسترده در تالاب‌ها اشاره کرد؛ علاوه بر آن عدم اجرای کمربند سبز در حاشیه شهرهای مستعد ریزگردها از عوامل دیگر بروز این وضعیت است. تمام این عوامل در 12 سال گذشته ایجاد شده‌اند تا منجر به شرایط کنونی شود.

زراسوندی معتقد است معضلی که اکنون تحت عنوان ریزگردها وجود دارد، ترکیبی از عوامل انسانی و طبیعی است؛ او در این باره بیان می‌کند: نمی‌توان گفت که تنها انسان یا تنها طبیعت در بروز ریزگردها مقصر است بلکه یک ترکیب است و این‌که بگوییم چه میزان از عوامل بروز این پدیده به عوامل انسانی و چه میزان به عوامل طبیعی مربوط می‌شود از عهده ما خارج است اما می‌توان گفت که این عوامل بیشتر در خارج از کشور بوده‌اند تا داخل آن.

وی اظهار می‌کند: عمده کانون ریزگردها منطقه‌ای است اما با افزایش عوامل کانون‌های داخلی نیز ایجاد می‌شوند. بنابراین مشکل ما اکنون هم کانون‌های داخلی و هم کانون‌های خارجی ریزگردها است.

وی در خصوص این‌که آیا می‌توان این معضل را رفع کرد، اعتقاد دارد: این مشکل در داخل کشور قابل حل است و مسئولان کشور توان خود را برای حل مساله متمرکز می‌کنند و از تمام ظرفیت‌های موجود استفاده می‌شود اما در خارج از کشور، نه! مسائل مختلف منطقه‌ای بر این همکاری‌ها تاثیرگذار بوده است.

می‌توان گرد و خاک را میراث سدسازی و انتقال آب دانست. مدیریت درست منابع آبی و صیانت از سهم زیست محیطی امر اجتناب ناپذیر برای داشتن زندگی مناسب و دوری از بحران‌های زیست محیطی و تبعات طاقت‌فرسا است.

آب نقش اساسی در بروز ریزگردها دارد. از دست رفتن رطوبت خاک، خشک شدن تالاب‌، از بین رفتن مراتع و پوشش گیاهی و... ناشی از نبود آب است؛ آبی که یا به تونل‌های فاقد مجوز زیست‌محیطی از سرشاخه‌ها منتقل شده و یا در پشت‌ سدها در حال تبخیر است. در هر حال نتیجه کمبود آب، پدیده ریزگردها است.

ارتباط مستقیم آب با خاک

دکتر علی‌محمد آخوندعلی، عضو هیات علمی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز معتقد است که موضوع آب و خاک با یکدیگر مرتبط است به صورتی که اگر آب به خوبی حافظت نشود بر خاک تاثیر می‌گذارد و به عبارت دیگر خاک را تخریب می‌کند و اگر خاک به درستی حفاظت نشود بر کیفیت آب تاثیرگذار است.

وی با اشاره به این‌که ریزگردها ناشی از فرسایش بادی خاک است می‌گوید: خاکی که فرسایش می‌یابد ممکن در خیلی از جاها از بلندی‌ها توسط رودخانه‌ها به زمین‌های پست و دشت‌ها منتقل شود.

این استاد آب دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه می‌دهد: حدود 300 تا 350 هزار هکتار زمین‌ در محدوده استان ایلام و استان خوزستان وجود دارد که آوردهای رودخانه‌ای هستند و به تل ماسه‌های روان شهرت دارند. این زمین‌ها دارای خاک‌های سست‌ساختمان هستند، این نوع خاک‌ها ریز هستند اما نه از نوع رس بلکه از نوع ماسه که اصطلاحا "ماسه بادی" به آن‌ها گفته می‌شود. چسبنده نیستند و درصد اندکی از ذرات رس در داخل آن‌ها وجود دارد.

به گفته آخوندعلی آن‌چه در تندبادهای گرد و خاک مشاهد می‌شود معمولا از این نوع رس هستند که از میان ماسه بلند می‌شوند و منشاء ریزگردهای داخلی در این محدوده 300 تا 350 هزار هکتاری است که از شمال غرب تا جنوب شرق خوزستان و اطراف رودخانه‌های کرخه و کارون پراکنده شده‌اند.

این پژوهشگر با اشاره به این‌که طبیعت به صورتی است که خودتنظیمی و خودپایداری می‌کند، بیان می‌کند: به مرور زمان آورد رودخانه‌ها و ریزش جوی با میزان خروجی به تعادل رسیده و حریمی تحت عنوان برکه، تالاب و یا دریاچه تعیین کرده است به صورتی که سیلاب‌ها در آن قرار می‌گرفت و آب به سمت خشکی پیش‌روی می‌کرد و پس از فروکش سیلاب و عقب‌نشینی تدریجی آب، پوشش گیاهی وسیع حاصل می‌شد که گیاهان مقاوم به خشکی که اکولوژی خاص دارند را تولید می‌کرد.

وی ادامه می‌دهد: اما اتفاقی که اکنون رخ داده این است که به دلیل آن که آب با سد تنظیم می‌شود سهم زیست‌محیطی از آب از میزان حداقل نیز پایین‌تر آمده است. سیلاب دیگر نیست و حرکت آب به سمت حریم برکه‌ها و خشکی محدود شده و از سوی دیگر پوشش گیاهی نیز از بین رفته است.

این استاد آب دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان این‌که ارتباط منابع آب تا حدودی با تولید ریزگرد مشخص شده است، عنوان می‌کند: زمانی که یک دریاچه عقب نشینی می‌کند به معنای آن است که آب می‌خواهد و آب نیست و اطراف آن خشک می‌شود. اگر زمین نمکی باشد، باد نمک را بلند می‌کند و اگر ذرات ریز قابل معلق شدن دارد، باد آن‌ها را به پرواز در می‌آورد. بنابراین مساله ریزگردها با منابع آب و خاک ارتباط متقابل دارد.

طمع‌ورزی بشر و ضربه زدن به سلامت منابع آبی

آخوندعلی‌ طمع‌ورزی بشر به منابع آبی را یکی از عوامل ضربه زدن به سلامت منابع آبی می‌داند و می‌گوید: اگر بشر با آب تجدید شونده که به صورت روان در رودخانه‌ها جاری می‌شود، همراهی کند به بهترین وجه می‌تواند از آن استفاده کند اما اگر طمع‌ورزی کرد و بیشتر از حد خود استفاده و به حریم رودخانه تجاوز کرد و یا بیش از توان رودخانه بخواهد از آن استفاده کند، به سلامتی منابع آب ضربه وارد می‌کند و این چیزی است که اکنون انجام می‌شود.

وی اضافه می‌کند: ممکن است یک اکوسیستم در محیط خشک باشد به طور مثال در کویر ممکن است بخشی با 40میلی متر بارش به شرایط تعادل و پایداری رسیده باشد که گیاهان و جانوران و حتی انسان‌های خاص خود را دارد و همان 40میلی‌متر آب از لایه‌های زمین نفوذ و سفره‌های زیر زمینی ایجاد کرده و قنات‌های حفرشده و در نتیجه چند روستا پدید آمده است.

این استاد دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه می‌دهد: حال اگر بشر بخواهد آن منطقه را بیشتر از توان خود آباد کند باید با آب آباد کند و متوجه می‌شود که در 200 کیلومتری کوهی وجود دارد که بخشی از روان‌ آب‌های آن به جنوب حرکت می‌کند اگر به این فکر برسد که کوه را سوراخ کند که آب را به کویر ببرد، به زعم خود کار خوبی انجام داده اما فکر نمی‌کند که اکوسیستمی که آن طرف است متناسب با این روان‌آب شکل گرفته است. جنگل، مرتع، آب‌های زیرزمینی و... با این آب و هوا ایجاد شده است. هر دلیلی که بشر برای خود بیاورد چه آن‌که جمعیت این طرف زیاد باشد و آن طرف کم یا می‌خواهیم توسعه پایدار داشته باشیم، قابل قبول نیست. همه این دلایل موجب می‌شود که در اکو سیستم دست ببرد.

وی با تاکید بر این‌که دنیا انتقال آب را نمی‌پذیرد، بیان ‌می‌کند: انتقال آب برای متخصصان آب قابل پذیرش نیست مگر آن‌که متخصصی باشد که منافع شخصی را در نظر بگیرد. زمانی که مرزهای کشور با آب احاطه شده باشد این ارزش وجود دارد که صنعت از دل کشور به کنار دریا منتقل شود نه این که آب شیرین را برای صنعت منتقل کنند. در این حالت حداقل محیط زیست تخریب می‌شود .

این پژوهشگر آب می‌گوید: در 10-15سال گذشته که انتقال آب به صورت جدی مطرح شد، گفتیم که این انتقال آب از سرشاخه‌ها، خشکسالی مصنوعی ایجاد و قطع کردن شریان رودخانه‌ها، اکوسیستم را تخریب می‌کند. خشکسالی به دو نوع اقلیمی و هیدرولوژی تقسیم ‌می‌شود که اگر آورد رودخانه از میزان متوسط سالیانه کمتر شود، به آن خشکسالی هیدرولوژیکی گفته می‌شود.

آخوندعلی اشاره می‌کند که رودخانه نقش مهمی در تشکیل اکوسیستم و اقتصاد یک منطقه دارد و ادامه ‌می‌دهد: زمانی که سرشاخه‌های رودخانه منحرف شوند همانند آن است که چشمه قطع شده و بارش برف وجود نداشته است. در این وضعیت، متوسط درازمدت آورد رودخانه کاهش پیدا می‌کند و این خشکسالی مصنوعی است.

وی با بیان این که اکنون اثر انتقال آب از سرشاخه‌ها که به منظور توسعه صنعت و کشاورزی انجام شده، مشاهده می‌شود، اضافه می‌کند: زمانی در خوزستان تمدنی وجود داشته و این استان قلب تپنده کشور بوده است. اگر به وضعیت کنونی توجهی نشود، بر تولید کشاورزی و اکوسیستم اثر می‌گذارد و به راحتی فرسایش بادی خاک صورت می‌گیرد. آورد رودخانه‌ها هدر نمی‌رود بلکه یک اکوسیستم دیگر شکل می‌دهد. بنابراین منابع آب از طریق رودخانه‌ها ارتباط تنگاتنگی با تولید یا عدم تولید ریزگردها دارند.

توپ را به میدان این و آن نندازیم

عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز اظهار می‌کند: عوامل ریزگردها در10سال اخیر دقیقا با عوامل خشکسالی انطباق دارد. بنابراین زمانی که پدیده ریزگرد اتفاق می‌افتد و خاک بر سر مردم می‌بارد، توپ را به میدان این و آن نندازیم؛ کسی را بابت خشکسالی نمی‌توان محاکمه کرد اما احداث بی‌رویه سدها چه در داخل و چه در خارج در بروز این پدیده تاثیرگذار است.

گفتنی ست؛ گرد و خاک امروز به دغدغه مشترک بخش قابل توجهی از مردم جهان تبدیل شده است. دغدغه‌ای که باید به گونه‌ای شایسته به آن پرداخت شود. پدیده‌ای که از تغییر کاربری طبیعت و بر اثر مدیریت نادرست و در جهت منافع کوتاه‌مدت اقتصادی ایجاد شده است.

همکاری مشترک میان استان‌های در معرض این پدیده و در گام فراتر همکاری کشورهای منطقه و جهان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای حل مشکل ریزگردها است .

زخم‌های ناشی از این نوع نگاه به محیط زیست بر طبیعت همچنان نمود پیدا خواهد کرد و عدم رعایت الزامات زیست‌محیطی در فعالیت‌ها خود عاملی افزون بر توسعه این پدیده‌ شوم، شده است.

برطرف شدن و ریشه‌کنی این معضل با توزیع ماسک و مالچ‌پاشی امکان‌پذیر نمی‌شود بلکه تامین حق‌آبه تالاب‌ها و رودخانه‌ها و بازگشت رطوبت خاک، موثرترین راهکار برای برطرف کردن پدیده گرد و خاک است.

پیدا است که امکان مقابله با این پدیده وجود دارد اما تاکنون و علی‌رغم تمام سر و صداها، منافع اقتصادی بر محیط‌زیست اولویت داشته است. اگر بخواهیم گرد و خاکی وجود نداشته باشد، باید این جرات وجود داشته باشد که به اشتباهات اعتراف شود و بگوییم که سدسازی‌های عظیم و تونل‌های انتقال آب، جلگه‌ای با عمر تمدن عیلام را خشکانده است.

این سوال همچنان مطرح است که چرا در مقابله با ریزگردها همچنان جدیتی وجود ندارد. به سادگی مشخص است که برای مهار این پدیده لازم است که اراضی کشاورزی و مراتع خشک‌شده به کاربری طبیعی خود بازگردند و نیاز این امر سازگاری دوباره با محیط زیست و تامین آب این زمین‌ها است.

اگر به نفس کشیدن راحت انسان‌ها فکر می‌شود، باید به جای مالچ‌پاشی چند هزار هکتار در خوزستان، پروژه‌های ناسازگار با محیط زیست متوقف شود. البته باید در نظر گرفت که این پروژه‌ها منافعی اقتصادی را در بر می‌گیرد و این گونه است که همواره مطرح می‌شود که چرا نفس کشیدن مردم یک منطقه، فدای پیشرفت و منافع اقتصادی منطقه‌ای دیگر می‌شود!