محیط‌بانی در کشور از سال ۱۳۳۵ با تشکیل کانون شکار و صید آغاز شد. در سال ۱۳۴۶ سازمان شکاربانی و نظارت بر صید جایگزین کانون شکار شد و در سال ۱۳۵۱ با تشکیل سازمان حفاظت محیط زیست زیر پوشش آن درآمد. از محیطبانان به عنوان خط مقدم حفاظت از محیط زیست یاد می‌کند.
استان خوزستان بیش از یک میلیون هکتار منطقه حفاظت شده و تالاب دارد. تنوع اقلیمی بالا در این استان کار محیطبانان را برای حفظ منابع بکر و طبیعی و ذخایر ژنتیکی و رساندن آن به دست آیندگان سخت‌تر می‌کند. به گفته محیطبانان خوزستان مناطق تحت نظر محیطبانان بسیار وسیع و بیشتر از حد استاندارد است.
در چند سال اخیر سودجویان، متخلفان و شکارچیان غیرمجاز برای بهره‌برداری نادرست از این منابع طبیعی، جان بسیاری از این سبزپوشان حافظ طبیعت را به خطر انداخته‌اند. در یک مورد از این دست حوادث در سال ۹۹ سید امین هادی‌پور یکی از محیط‌بان خوزستانی در پی هجوم شکارچیان غیرمجاز به کانکس محیط‌بانی در گتوند پای راستش را از دست داد. علی سجاد جلالی دیگر محیط‌بان خوزستانی بارها به خاطر ایستادگی در مقابل متخلفان درگیر و تهدید به مرگ شده است. امسال در اتفاقی جدید متخلفان فرزند نوجوان این محیط‌بان را به خاطر اقدامات پدرش کتک زده‌اند.
محیطبانان خوزستانی معتقدند با وجود خطرات انسانی و غیرانسانی که آنها را هر روزه تهدید می‌کند اما همچنان از امکانات کافی و نیروی محیط‌بان مورد نیاز برخوردار نیستند که این مساله نیز سنگینی کار را بر دوش آنان دوچندان کرده است.
پارک ملی کرخه
پارک ملی کرخه شامل پارک ملی کرخه شمالی و جنوبی و منطقه حفاظت شده کرخه در پنج کیلومتری جاده ترانزیتی اهواز – شوش در شمال خوزستان قرار گرفته است. این پارک از یک قسمت تپه ماهوری در شمال و یک بخش دشتی در جنوب تشکیل شده است و رودخانه کرخه از میان آن عبور کرده است. در ۲ طرف منطقه جنگل‌های گرمسیری رشد یافته و رودخانه را محاصره کرده‌اند.
پارک ملی کرخه پس از یافتن آخرین بازمانده‌های گوزن زرد در دهه ۱۳۳۰
ابتدا به عنوان پارک وحش و سپس در سال ۱۳۴۹ به عنوان پناهگاه حیات وحش و
منطقه حفاظت شده تبدیل شد، سپس در سال ۱۳۸۹ به پارک ملی ارتقا یافت.
جنگل‌های کرخه و دز آخرین بازمانده جنگل‌های نیمه گرمسیری دنیا هستند که در گذشته از سوریه تا ایران وسعت داشته است.
محمد الوندی که اکنون، رییس پارک ملی کرخه است یکی از محیطبانان قدیمی منطقه به شمار می‌رود. او در سال ۱۳۸۵ کار خود را تحت عنوان محیط بان در پارک ملی کرخه آغاز کرده است و این پارک را یکی از پرچالش‌ترین مناطق تحت حفاظت محیط زیست می‌داند.
یک منطقه حفاظت شده پرچالش
الوندی در گفت‌وگو با خبرنگارایرنا می‌گوید: از ابتدای خدمتم تا کنون در پارک ملی کرخه بوده‌ام. پارک ملی کرخه از پرچالش‌ترین مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست کشور است. تمرکز بالای جمعیتی در اطراف پارک، تماس زیاد با جوامع محلی، وجود اراضی کشاورزی زیاد بخشی از مواردی است که کار را برای حفظ محیط زیست سخت می‌کند.
وی می‌افزاید: محیط‌بانی واقعا شغل سخت است. این موضوع فقط در حد شعار یا حرف نیست چراکه کار در محیط باز و طبیعی مشکلات خاص خودش را دارد. در چنین محیطی خیلی نمی‌توان به نیروی کمکی یا امدادی امید داشت. اگر مشکلی ایجاد شود فرد باید در لحظه و در همان محیط خودش تصمیم‌گیری و مشکل را حل کند.
سخت اما دوست داشتنی
وی کار در سرما، گرما، وقوع آتشسوزی‌ها، وقوع نزاع و درگیری، حوادث غیرمترقبه و ... را بخشی از سختی‌های کار محیط بانی عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد: اما آنچه که موجب می‌شود محیط‌بان در این شرایط دوام بیاورد و به کار خود ادامه دهد علاقه به حفظ طبیعت و محیط‌بانی است. محیط‌بان‌ها شغلشان را دوست دارند اگر اینگونه نبود در این حرفه نمی‌ماندن. در این سالها افراد زیادی را دیدیم که وارد این کار شدند اما کمتر از یکسال از آن خارج شدند.
این محیط‌بان می‌گوید: وجود یک روز خاص در تقویم کشور به عنوان روز ملی محیط بانی واقعا خالی است هر چند براساس تقویم قمری چنین روزی وجود دارد اما به صورت خاص در تقویم ملی این روز ثبت نشده که درخواست ما این است که یک روز خاص را برای محیط بان بر اساس سال شمسی به صورت ثابت در تقویم گنجانده شود.
متخلفان به روزتر از محیطبانان
وی با اشاره به تجهیزات و امکانات محیطبانان می‌گوید: اگر بخواهیم امکانات خودمان را با متخلفان و کسانی که قرار است آنها را کنترل کنیم مقایسه کنیم باید بگویم ما از نظر تجهیزات خیلی عقب مانده‌ایم. تجهیزات ما در بعد نرم افزاری و سخت افزاری به روز نشده است. زمین خوارها قدرت‌شان بیشتر شده و راه‌های مختلفی برای زمین خواری پیدا کرده‌اند. ولی ما هنوز با روش‌های قدمی منطقه را کنترل می‌کنیم.
الوندی خاطرنشان می‌کند: ما باید در همه زمینه‌ها مانند آموزش محیط‌بان‌ها، موارد قانونی، اصلاح قانون و استفاده از تجهیزات به روز مانند پهباد، جی پی اس، خودروهای پیشرفته که می‌تواند پیشگیرانه باشد حرکت کنیم. پایش‌های محیطبانان در منطقه باید به سمتی برود که بتواند از وقوع حادثه جلوگیری کند نه این که وقتی اتفاقی رخ داد تازه با خبر شویم یا وقتی تخلفی صورت گرفت آن را پیگیری کنیم، این روش به محیط زیست و طبیعت منطقه خیلی کمکی نمی‌کند پس اگر بنا است ما به روز باشیم و با شرایط پیش برویم باید به سمتی برویم که فعالیت‌ها و اقدامات ما جنبه پیشگیرانه داشته باشد تا اینکه برخورد قضایی و اجرایی داشته باشیم.
وی با بیان اینکه در زمینه نیروی انسانی نیز با کمبود نیرو مواجه هستیم عنوان می‌کند: در پارک ملی کرخه حدود ۱۱ محیط‌بان هستیم که این نفرات ۱۴ هزار هکتار را تحت مدیریت دارد علاوه بر این همه موارد ۲ شهرستان شوش و کرخه را پوشش می‌دهیم و تمرکز ما فقط روی پارک نیست چراکه مناطق دیگر هم آشیان حیات وحش هست.
رییس پارک ملی کرخه با اشاره به اقدامات تحقیقاتی محیطبانان می‌گوید: در این سالها تمرکز تحقیقاتی‌مان در حیات وحش بیشتر روی گونه گوزن زرد ایرانی بوده است زیرا زیستگاه اصلی آن در کرخه است. ۱۲ گوزن در این چند سال آنجا تکثیر شده‌اند و تلاشمان بر این است تا جمعیت را به حدی برسانیم که در سال‌های آینده اگر زیستگاه را به امنیت برسد بتوانیم آنها را آزاد سازی کنیم. در حال حاضر نیز سه گوساله جدید به آنها اضافه شده است.
توجه به حقوق محیطبانان
وی ادامه می‌دهد: یکی از خواسته‌های ما از مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست این است که تفاوت سقف دریافتی نیروهای محیط بان خرید خدمتی را نیروهای قراردادی و پیمانی کاهش دهد. تا تبعیض ایجاد نشود و آنها نیز نسبت به کارشان دلسرد نگردند. امیدواریم برای تبدیل وضعیت این قشر چاره‌ای بیندیشند و اقدامی کنند تا وضعیت آنها را تغییر دهند.
تالاب مرزی هورالعظیم با بیش از ۳۰۰ هزار هکتار، آخرین بازمانده تالاب‌های بین النهرین است که یک سوم آن در ایران و دوسوم آن در کشور عراق قرار دارد. این زیستگاه منحصر بفرد، در جنوب غربی کشور در خوزستان و در انتهای رود کرخه واقع است. بخش ایرانی هورالعظیم با ۱۲۵ هزار هکتار مساحت، در شمال به چذابه، در جنوب به طلاییه، در شرق به جاده باکری و در غرب به دایک مرزی محصور شده است. جاده‌هایی که در زمان جنگ و پس از آن ساخته شدند نیز هورالعظیم را به پنج حوضچه (مخزن) تقسیم کرده‌اند که حوضچه‌های یک و ۲ بخش شمالی و حوضچه‌های سه و چهار و پنج بخش جنوبی هور را تشکیل می‌دهند.
از شادگان تا هورالعظیم
علی سجاد جلالی، مسئول منطقه حفاظت شده تالاب هورالعظیم دیگر محیط‌بان خوزستانی است که حدودا ۲۰ سالی در این حوزه فعالیت دارد او کار خود را از تالاب شادگان آغاز کرده است. جلالی مهم‌ترین چالش خود در این حرفه را کمبود نیروی انسانی می‌داند و می‌گوید: نبود نیروی کافی همیشه یکی از مشکلات اساسی ما بوده است. اگر تعداد افراد بیشتر باشد متخلفان جرات مقابله با محیط‌بان را ندارند.
وی می‌افزاید: من مسئول منطقه حفاظت شده هورالعظیم هستم. حوزه فعالیت ما در تالاب بیش ۱۲۰ هزار هکتار به همراه شهرستان هویزه است. ما همیشه در تالاب هستیم و شب و روز خود را برای حفاظت از تالاب گذاشته‌ایم. خانواده ما هم کم و بیش به این کار عادت کرده‌اند.
جلالی ادامه می‌دهد: بخشی از کار ما فصلی است مثلا در شهریور ماه که فصل بازگیری است کار ما فصلی است. از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس یا مردم محلی برای شکار پرندگان به صورت کوخه‌نشینی می‌آیند که باید از آنها جلوگیری کنیم علاوه بر این بخش مهمی از کار ما حفاطت از پرندگان مهاجری است که از کشورهای دیگر مثل سیبری و روسیه به سمت هورالعظیم می‌آیند.
وی توضیح می‌دهد: در فصل پرندگان مهاجر محمیه‌داران به سمت تالاب می‌آیند. محمیه نوعی تله و دام است که شکارچیان درست می‌کنند و با استفاده از دان‌پاشی پرندگان را شکار می‌کنند. از این دامگاه می‌توان به عنوان یک قتلگاه فاجعه بار یاد کرد. با هر بار صید حدود ۲۰۰ پرنده تلف می‌شوند. امسال برخورد زیادی با محمیه‌داران داشتیم و حدود ۲۵ پرونده محمیه و کوخه‌نشینی در تالاب هورالعظیم تشکیل شد.
این محیط‌بان می‌گوید: برخورد با کسانی که با برق ماهی‌های را تلف می‌کنند از دیگر اقدامات ما در تالاب است. این افراد به تنهای تالاب را به ورطه نابود می‌کشانند. وقتی الکتروشوکر برقی را به تالاب می‌زنند علاوه بر ماهیانی که صید می‌کنند همه موجودات زنده مانند لاکپشت‌ها، مارها و دیگر گونه‌های جانوری و زنده را هم نابود می‌کنند و اکوسیستم را برهم میزند.
وی تاکید می‌کند: نیروی انسانی و توان ما برای حفاظت از تالاب کم است برای همین مجبوریم با نیروهای مرزبانی مستقر در محل، در تعامل باشیم که خدا را شکر آنها نیز به ما کمک بسیاری می‌کنند.
مسئول منطقه حفاظت شده تالاب هورالعظیم یکی از مشکلات کاری خود را تهدید از سوی متخلفان عنوان می‌کند و می‌افزاید: تاکنون سه بار تهدید به مرگ شده‌ام. در سال‌های مختلف برای حفاظت از تالاب مجبور به درگیری با متخلفان شده‌ام و حتی به خاطر جلوگیری از تله‌گذاری در تالاب می‌خواستند من را بکشند با چوب و چماق به دنبال من آمدند. حتی با اسلحه، چاقو و داس جلوی من همکارانم را گرفتند.
وی در خصوص همکاری اداره کل حفاظت محیط زیست می‌گوید: هر گاه کم می‌آوریم یا به مشکلی برمی‌خوریم که دیگر کاری از دست خودمان ساخته نیست با اداره کل تماس می‌گیریم و از آنها می‌خواهیم نیروی کمکی بفرستند.
سیلی متخلفان بر صورت فرزند محیط‌بان
جلالی عنوان می‌کند: متخلفان ۱۰ روز پیش پسرم که ۱۴ ساله است را کتک زدند و گفتند پدرت ما را اذیت می‌کند. این موضوع را پیگیری کردیم و پرونده آن هم تشکیل شد خوشبختانه دستگاه قضایی نیز پیگیر است ولی با همه این مشکلات ما پای کار هستیم.
وی می‌گوید: زمانی که کارم را شروع کردم علاقه شدید به محیط‌بانی داشتم. در کنار اقدامات حفاظتی کارهای تحقیقاتی نیز با همکاران انجام می‌دهیم. بدین منظور یک گروه تحقیقی تالابی را تشکیل دادیم و درباره یافته‌ها و کشفایات جدید تالاب و گونه‌های جدید کار می‌کنیم و آنها را به ثبت می‌رسانیم و در این زمینه گونه‌های مختلفی را در کشور ثبت کرده‌ام. سال ۱۳۹۷ پرنده فلامینگو کوچک که از ایتالیا آمده‌بود و پلاک‌گذاری شده بود را در کشور ثبت کردم. در سال ۱۴۰۰ نیز یک گونه موش دم‌دراز را برای کشور ثبت کردم. اخیرا کار تحقیقی روی جوجه‌آوری یک گونه پرنده خاص در حال انجام است که به محض به نتیجه رسیدن آن را اعلام می‌کنیم.
حیات هورالعظیم به شرط تامین حق‌آبه
این محیط‌بان می‌افزاید: هورالعظیم بهشت پرندگان کشور است. اکوسیستم هور در دنیا بی‌نظیر است و از ۵۰ سال پیش محققان مختلفی از کشورهای مختلف به هورالعظیم می‌آمدند و کشفیاتی هم داشتند این تالاب همچنان جای کار دارد و می‌توان از آن به یافته‌های زیادی رسید اما برای این که زنده بماند باید حق آبه آن از سوی مسئولان مربوطه تامین شود.
