مهدی قمشی روز سه شنبه در نشست تخصصی «اثرات احداث سد مارون۲ از بهبهان تا شادگان» در سالن آمفی تئاتر دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز، شرایط پایین دست حوضه رودخانه مارون-جراحی، را تشریح کرد و افزود: یکی از اهداف این رودخانه تامین حقابه تالاب شادگان است و از نظر اکولوژیکی و تاریخی منبع اصلی تغذیه تالاب به شمار می‌رود.
وی با اشاره به ویژگی‌های تالاب بین‌المللی شادگان به عنوان بزرگ‌ترین تالاب کشور، اضافه کرد: این تالاب ۵۳۷ هزار هکتار وسعت دارد که به دلیل داشتن گونه‌های منحصربفرد گیاهی و جانوری برای ما ارزشمند است، این تالاب شامل ۱۱۰ گونه گیاهی، ۱۷۴ گونه پرنده، ۴۰ گونه پستاندار، ۳۶ گونه ماهی و ۴۶ گونه ماهی دریایی است.
قمشی ادامه داد: با توجه به کاهش ورودی آب شیرین به تالاب شادگان، در حال حاضر زهاب‌های نیشکر وارد آن می‌شود که باعث شوری محیط و ایجاد بلورهای نمکی شده است، البته معتقدم ورود زهاب به این تالاب مشابه حالت احتضار بوده و بهتر از مرگ است.
وی اظهار داشت: شوری (EC) آب رودخانه جراحی در سال‌های ۴۶ تا ۹۶ از ۲ هزار و ۷۰۰ میکروموس به چهار هزار و ۸۰۰ میکروموس افزایش یافته که برای نخیلات در پایین دست این رودخانه بسیار نگران کننده است و باعث مرگ تدریجی آنها می‌شود.
حقابه تالاب شادگان ۶۹ درصد مواقع تامین نمی‌شود
رییس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز نیاز محیط زیستی رودخانه جراحی را یک میلیارد مترمکعب عنوان کرد و گفت: نیاز آبی تالاب شادگان در ترسالی، ۱.۶ میلیارد مترمکعب، در سال‌های نرمال ۱.۵ میلیارد مترمکعب و در خشکسالی ۱.۳ میلیارد مترمکعب برآورد شده اما این تالاب ۶۹ درصد مواقع قادر به دریافت حقابه متوسط خود نیست.
وی افزود: رودخانه جراحی که از پیوستن رودخانه‌های مارون و اعلی (الله) تشکیل می‌شود، ۶۲ درصد این رودخانه از مارون است بدین ترتیب معادل ۸۰۰ میلیون مترمکعب حقابه تالاب باید از مارون تغذیه شود، این در حالیست که وضعیت این رودخانه در سال‌های اخیر بحرانی‌تر شده است.
قمشی اضافه کرد: در حوضه مارون برای ۲.۱ میلیارد مترمکعب مصارف مختلف تعریف شده ، این در حالیست که این حوضه اکنون توانایی تامین این مصارف را ندارد و بخشی از مصارف از رودخانه کارون تامین می‌شود. بنابراین حوضه مارون در حال حاضر دچار استرس است و چند سال است که نمی‌تواند آب تالاب شادگان را تامین کند.
وی ادامه داد: حد تنظیم رودخانه برای سد مارون یک، ۱۰۰درصد است و این سد می‌تواند حجمی بیش از آورد را کنترل کند به همین دلیل این سد حتی در سال‌های نرمال نیز پر نمی‌شود و نمی‌توان از همه ظرفیت آن استفاده کرد بنابراین ساختن سد جدید (مارون۲) معنی و مفهومی ندارد مگر اینکه سد مارون یک خالی شود.
این عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران بیان کرد: بر اساس شاخص سازمان ملل، باید برای ۴۰ درصد آورد رودخانه برنامه ریزی کنیم در حالیکه ما ۸۰ درصد آورد رودخانه را استفاده می‌کنیم به همین دلیل آبی برای محیط زیست و حقابه پایین دست باقی نمی‌ماند و رودخانه هیچوقت نتوانسته وظیفه خود را در تامین حقابه تالاب انجام دهد.
وی بحران آب را به «فاجعه فروریزش برج متروپل آبادان» تشبیه کرد و گفت: ما شاهد «فاجعه متروپل» دیگری در بخش آب هستیم، صدای برج متروپل آبادان را همه شنیدند اما در منابع آب متروپل‌های زیادی داریم که باید صدایشان شنیده شود و اصلاح شوند، صدای این متروپل‌ها شبیه وضعیت آب شرب خوزستان، صدای کشاورزان و پیشروی آب شور دریاست.
قمشی ، گفت :بی‌خردی در حکمرانی آب در کشور موج می‌زند، در خوزستان به کشاورزان بگوییم آب نیست اما آب را از بالادست منتقل کنیم؛ نمی‌شود به افغانستان و ترکیه بگوییم آب را رها کنند اما خودمان تالاب‌ها را خشک کنیم؛ نمی‌شود زمانی که در خوزستان مردم برای داشتن آب شرب با مشکل مواجهند با آب انتقالی از خوزستان آب شرب و گردشگری سایر استان‌ها را تامین کنیم و نمی‌شود در خوزستان برنجکاری را ممنوع کنیم در حالیکه با آب انتقالی در بالادست برنجکاری کنیم؛ اینها پارادوکس‌هایی است که وجود دارد و باید حل شود.
به گفته وی، پول سدسازی را می‌شود صرف امور بهتری کرد و به سمت مدیریت تقاضا و افزایش بهره‌وری و راندمان آب برویم.
وی با بیان اینکه استان کهگیلویه و بویراحمد نیز حق استفاده از آب مارون را دارد، ادامه داد: همه ما یک کشور هستیم، بنابراین باید آمایش سرزمین مدنظر قرار گیرد یا کاری که از قبل اجرا و سرمایه‌گذاری شده مورد توجه قرار گیرد تا برای کشور هزینه مازادی نداشته باشد.
تشدید خشکسالی در پایین دست مارون
شاهین کوه‌بزن کارشناس آب و سدسازی نیز در این نشست با بیان اینکه سد مارون۲ خشکسالی را در پایین دست تشدید می‌کند، گفت: با ساخت این سد شوری آب تا پنج برابر افزایش می‌یابد و نیمی از زمین‌های کشاورزی با بی‌آبی مواجه می‌شوند.
وی افزود: این نشست، مناظره بین ذینفعان سد مارون۲ در خوزستان و کهگیلویه نیست بلکه گفت وگوی کارشناسی با هدف تامین منافع ملی است چرا که شاید برای اولین بار است که همه کارشناسان (دولتی و سمن‌ها) اتفاق نظر دارند که احداث سد مارون۲ به لحاظ زیست محیطی و منابع آبی دارای نکات منفی قابل توجهی است.
وی با بیان اینکه سمن‌های کهگیلویه و بویراحمد نیز اذعان داشتند که احداث این سد ضربه جبران ناپذیری به اکوسیستم مارون و تالاب شادگان وارد می‌کند، اضافه کرد: باید به حقی که استان کهگیلویه و بویراحمد درباره ساخت سد مارون۲ برای خود قائل است توجه شود، که علت آن یکی احساس فقر و محرومیت شدید در این استان و مطالبه برای ایجاد اشتغال و فرصت است و دیگری اینکه آنها معتقدند تالاب شادگان اکنون هم در اثر مدیریت غلط دچار استرس و وضعیت نامطلوبی است و با این نگاه سعی می‌کنند از آثار منفی مارون۲ گذر کنند. بنابراین برای رفع مشکل محرومیت باید حتما چاره اندیشی شود که گردشگری می‌تواند یکی از راهکارها باشد.
کوه‌بزن تاکید کرد: برای بهبود سیستم رودخانه مارون و حیات تالاب شادگان بعنوان زیستگاه مهم کشور نیز باید چاره اندیشی کرد و سرمایه‌گذاری برای کاهش مصرف انجام داد.
وی با مقایسه داده‌های سد مارون۲ با سد مارون یک، توضیح داد: حوضه سد مارون۲، یک سوم حوضه مساحت سد مارون یک است و ارتفاع حوضه مارون۲ بیشتر از مارون یک است به همین دلیل در مارون۲ با توجه به کد ارتفاعی بالاتر، بارش و برف بیشتری داریم در نتیجه تضمین آب بالاتر نسبت به حوضه حد فاصل مارون یک و ۲ خواهیم داشت.
کوه‌بزن افزود: متوسط ورودی سد مارون یک، ۴۴ مترمکعب برثانیه، معادل آورد سالانه ۱.۴ میلیارد مترمکعب و ورودی سد مارون۲ حدود ۱۸ مترمکعب برثانیه معادل آورد سالانه ۹۶۷ میلیون مترمکعب است به این معنی که درصد تحقق دبی‌های بالاتر از متوسط در سد مارون۲ حدود ۶۰ درصد و در مارون یک حدود ۴۰ درصد است.
وی ادامه داد: به عبارت ساده‌تر آب در مارون۲ تضمین شده‌تر است به این معنی که اگر سد مارون۲ را احداث کنیم با درصد تضمین بالایی آورد سد مارون یک را تقلیل قابل توجهی می‌دهد و اثرات خشکسالی را شدیدتر می‌کند بنابراین در تضمین آب کشاورزی دچار اختلال جدی می‌شویم. برآورد من طبق جداول گزارش‌ها این است که سد مارون۲ اثر ۵۰ درصدی بر کاهش تضمین سد مارون یک می‌گذارد.
سد معیوب؛ نیروگاه شکست خورده
مدیرعامل اسبق شرکت بهره‌برداری از شبکه‌های آبیاری کرخه و شاوور با بیان اینکه تولید رسوب و فرسایش در سد مارون۲ با توجه به توپوگرافی خیلی بالاست، اظهار داشت: مفهومش این است که اگر سدی با مخزن ۱۳۵ میلیون مترمکعب بسازیم، ۵۰ درصد حجم مخزن غیرمفید است که در سدسازی چنین سدی معیوب به شمار می‌آید.
کوه‌بزن افزود: نسبت امکان تولید انرژی در یک سال در سد مارون۲ نشان می‌دهد که در یک سوم سال امکان بهره‌برداری انرژی از این سد داریم، چرا که نیروگاه این سد بر روی آب سرریز ساخته شده، بنابراین این نیروگاه قطعا یک نیروگاه شکست خورده است و ارزش سرمایه گذاری هم ندارد به دلیل اینکه با توجه به روند و اثرات خشکسالی آمار روبه کاهش است و قطعا نیروگاه پربازدهی نخواهد بود.
وی یکی از اهداف سد مارون۲ را کنترل سیلاب حدفاصل سدهای مارون ۲ و یک، دانست و اضافه کرد: حداکثر ۲هزار هکتار اراضی کشاروزی حاشیه رودخانه و ۲ تا ۱۰ روستای کم جمعیت در معرض سیلاب قرار می‌گیرند که در مقابل هزینه بالای سدسازی خروجی کوچکی است.
کوه‌بزن ادامه داد: آب رودخانه مارون بعد از ساختگاه سد مارون۲ از کیفیت بالایی با (EC) ۴۰۰ میکروموس برخوردار است و بعد از آن رودخانه‌های شور وارد می‌شود که باعث کاهش کیفیت آب می‌شوند بنابراین در صورتی که سد مارون۲ ساخته شود کیفیت آب به دلیل بالارفتن شوری (EC) در سد مارون یک به بالای ۲ هزار و ۵۰۰ میکروموس در مخزن سد تثبیت می‌شود، بدین ترتیب شوری (EC) در بهبهان به بیش از چهار هزار میکروموس افزایش خواهد یافت.
وی با اشاره به اینکه۲۰ درصد مساحت آبریز سد مارون۲ در کهگیلویه و ۸۰ درصد آن در خوزستان است، گفت: اگر چه در گزارش‌ها گفته می‌شود اراضی هدف سد مارون۲ (دهدشت و چرام) برای توسعه ۲۰ تا ۳۰ هزار هکتاری است اما واقعیت این است که به دلیل منطقه کوهستانی و کلاس پایین، حداکثر اراضی ۱۸ هزار هکتار بیشتر نیست.
کوه‌بزن، اراضی تحت پوشش سد مارون یک را حدود ۱۱۰ هزار هکتار زمین کشاورزی عنوان کرد و اظهار داشت: احداث سد مارون۲ و استرسی که به سد مارون یک وارد می‌کند، تضمین کشاورزی را به ۵۰ درصد می‌رساند به این معنی که نیمی از اراضی پایین دست سد مارون یک آب آبیاری نخواهند داشت یا کشت خود را از دست می‌دهند، به عبارت ساده‌تر اگر ۱۸ هزار هکتار کشاورزی در سد مارون۲ محقق شود، در اینصورت ۵۰ هزار هکتار کشاورزی در سد مارون یک با اختلال جدی و عدم کشت مواجه خواهد شد.
وی تصریح کرد: تالاب شادگان در حال حاضر از نظر ورودی وضعیت نامناسبی دارد و در صورتی که با ساخت سد مارون۲ حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب از دست برود، این زیستگاه را به طور کامل و برای همیشه از دست خواهیم داد.
انتقال آب میان حوضه‌ای در سد مارون۲
کارشناس ژئوتکنیک در پروژه‌های سد و نیروگاه همچنین در این نشست، ساخت سد مارون۲ را به نوعی طرح انتقال آب بین حوضه‌ای عنوان کرد.
حمیدرضا یاقوتی گفت: یکی از اهداف سد مارون۲، تامین آب برای توسعه کشاورزی در دهدشت و چرام در استان کهگیلویه است که این منطقه در حوضه رودخانه خیرآباد قرار دارد، بنابراین این طرح انتقال آب بین‌حوضه‌ای خواهد بود.
وی با اشاره به اهداف سد کوثر برای تامین آب شرب، افزود: در صورت توسعه کشاورزی در دهدشت، پساب کشاورزی وارد رودخانه خیرآباد و مخزن سد کوثر می‌شود و شوری (EC) آن را که اکنون حدود یک هزار و ۲۰۰ میکروموس است، افزایش خواهد داد.
یاقوتی با تاکید اصلاح الگوی کشت، اضافه کرد: توسعه دامداری و گردشگری در دهدشت می‌تواند به عنوان راهکار موردتوجه قرار گیرد.
بزرگ‌ترین کانون ریزگرد
کارشناس جغرافیای طبیعی با گرایش ژئومورفولوژی همچنین در ادامه این نشست، نسبت به افزایش تبخیر و کاهش کیفیت آب سد مارون یک، بعد از ساختن سد مارون۲ هشدار داد.
حمید بابلی موخر افزود: سد مارون یک در محاصره سازند نمکی گچساران است و رودخانه‌هایی که پایین‌تر از سد مارون۲ وارد مخزن سد مارون یک می‌شوند، کیفیت نامناسبی دارند که این مساله می‌تواند دریاچه سد مارون یک را در آینده به دریاچه باتلاقی تبدیل کند.
وی اضافه کرد: در صورت احداث سد مارون۲، ارتفاع دریاچه سد مارون یک کاهش یافته و به تبع آن میزان تبخیر و غلظت آب افزایش یافته و کیفیت کم می‌شود که با پیش بینی تغییر اقلیم و افزایش دما این شرایط در آینده نگران کننده‌تر است.
بابلی موخر ادامه داد: در مطالعات مخزن سد مارون یک را ۱.۶ میلیارد مترمکعب درنظر گرفته بودند اما بعدها متوجه شدند که این سد تنها توان ۱.۲ میلیارد مترمکعب را دارد، این مساله از زمان آبگیری سد نیز تایید شد چرا که از زمان بهره‌برداری تاکنون این سد فقط در سال ۹۸ که با سیلاب بی‌سابقه روبرو بودیم، سرریز کرد، به این معنی که هنوز به مرحله تکمیل ظرفیت نرسیده و نباید سد دیگری ساخته شود.
به گفته وی، رودخانه مارون اکنون به یک جوی آب تبدیل شده و نمی‌تواند حقابه تالاب شادگان را نیز تامین کند.
وی همچنین گفت: محل ساخت سد مارون۲ ، پوشیده از جنگل‌های وسیع بلوط است که با آبگیری سد همه آنها زیر آب می‌رود و اثرات منفی خواهد داشت که در هیچ کجای دنیا این حجم از تخریب پذیرفته شده نیست.
بابلی موخر با انتقاد از تبدیل اراضی دیم به اراضی آبی در طرح سد مارون۲، افزود: در حالیکه باید کشاورزی در کشور رو به کاهش رود، با ساخت سد مارون۲ قرار است کشاورزی آبی توسعه یابد که احتمالا به کشت هندوانه و کشت‌های پرآب‌بر اختصاص خواهد یافت.
وی با بیان اینکه بخش‌هایی از کهگیلویه مخالف ساخت سد مارون۲ است، اظهار داشت: اینگونه نیست که استان کهگیلویه از آب رودخانه مارون محروم باشد و در حال حاضر این استان به اشکال مختلف اعم از پمپاژ و انتقال آب از آب این رودخانه استفاده می‌کند.
بابلی موخر اضافه کرد: در پایین دست سد مارون۲، بهبهان، دشت جایزان، بخشی از رامهرمز، رامشیر و شادگان قرار دارند که از آب این سد استفاده می‌کنند و نمی‌توان بار اضافه‌ای به آن تحمیل کرد.
این کارشناس، با اشاره به ساخت پالایشگاه گاز بیدبلند ۲ ، ادامه داد: آمایش سرزمین در کشور ما فراموش شده، با ساخت این پالایشگاه در بهبهان مخالف بودیم چرا که صنایع بزرگ باید در کنار آب‌های آزاد ساخته شود اما اکنون این صنعت احداث و احتمال دارد پتروشیمی نیز ساخته شود.
وی، هور و باد را ویژگی‌های خوزستان دانست و گفت: در صورتی که حقابه تالاب‌ها تامین نشود و این تالاب‌ها خشک شود، بادها می‌توانند بسیار آسیب‌زا شوند و علاوه بر گرد و خاک، املاح و نمک را نیز منتقل کنند.
بابلی موخر با بیان اینکه رودخانه مارون مسئولیت اصلی تامین حقابه تالاب شادگان را دارد، افزود: اگر تالاب شادگان خشک شود تبدیل به بزرگ‌ترین کانون ریزگرد شده و اثراتش نه فقط برای خوزستان، بلکه برای تمام کشور خواهد بود.
وی با تاکید بر توجه به آمایش سرزمین و ظرفیت‌های محیطی، اظهار داشت: استان کهگیلویه ظرفیت بالایی برای دامپروری، گردشگری و اکوتورسیم دارد که باید بر روی این موارد سرمایه‌گذاری شود.
بر اساس این گزارش، نشست تخصصی «اثرات احداث سد مارون۲ از بهبهان تا شادگان» توسط کانون محیط زیست دانشگاه شهید چمران با همکاری انجمن دیده‌بان جلگه سبز خوزستان برگزار شد.
سد مارون ۲ ( سد آبریز) بعد از سد مارون، دومین سد بر روی رودخانه مارون خواهد بود که در استان کهگیلویه و بویراحمد احداث می‌شود. این سد قرار است ۱۵۰ متر ارتفاع و ۱۷۷ میلیون مترمکعب ظرفیت ذخیره آب داشته باشد. سد مارون۲ با واکنش خوزستانی‌ها مواجه شده که معتقد هستند آب شرب و کشاورزی و محیط زیست هفت شهرستان تحت تاثیر ساخت این سد قرار می‌گیرد و حقابه تالاب بین المللی شادگان از رودخانه نیز قطع می‌شود.
اشرفی مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان یک ماه پیش گفته بود: در نشست کمیته ارزیابی سد مارون۲ در سازمان حفاظت محیط زیست در اواخر سال گذشته، مخالفت خود را با ساخت این سد اعلام کردیم اما سازمان حفاظت محیط زیست با ساخت این سد موافقت ضمنی کرده و قرار است بعد از برطرف کردن ایرادهای گزارش ارزیابی، مجوز محیط زیستی ساخت این سد صادر شود.
