استان زرخیز خوزستان، پرآب‌ترین استان ایران است. 5 رودخانه بزرگ کارون، دز، کرخه، مارون و زهره در سال‌های نرمال آبی، بیش از 20 میلیارد مترمکعب آب شیرین وارد این استان می‌کنند؛ این رقم در سال‌های ترسالی و سیلابی، بسیار بیشتر از این رقم است.
* شرایط بدون سد استان در گذشته
تا 60 سال پیش، تمامی آبی که به استان خوزستان وارد می‌شد پس از جریان یافتن در رودخانه‌ها و تغذیه تالاب‌ها راهی خلیج فارس و از دسترس خارج می‌شد. در سال‌های سیلابی، سیلاب‌های سه رودخانه بزرگ کارون، کرخه و دز، شهرها و روستاهای استان خوزستان را درمی‌نوردید و خسارات متعدد جانی و مالی به‌جا می‌گذاشت و در سال‌های خشک، آورد رودخانه‌ها در نبود منابعی که آب را از پیش ذخیره کرده باشند، به حداقل خود می‌رسید.
* ساخت دو سد پیش از انقلاب اسلامی در خوزستان
در دهه 1330 شمسی، هدف‌گذاری برای مهار آب رودخانه بزرگ دز به‌منظور تأمین آب مورد نیاز جمعیت رو به رشد خوزستان و مهار سیلاب‌ها، منجر به احداث سد عظیم دز با ظرفیت 2.7 میلیارد مترمکعب حجم ذخیره آب شد. مهار آب در حوزه آبریز کارون بزرگ نیز در سال‌های پیش از انقلاب، ساخت سد شهید عباسپور (سد کارون1) با ظرفیت ذخیره 3.1 میلیارد مترمکعب آب را به‌دنبال داشت.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مدیریت آب‌های ورودی به استان خوزستان به‌منظور مدیریت منابع آبی مورد نیاز برای شرب، کشاورزی و صنعت این استان، مهار سیلاب‌های مخرّب و همچنین تولید برق از منبع پاک برق‌آبی با احداث سدهای متعدد روی رودخانه‌های بزرگ کارون، کرخه و دز در دستور کار قرار گرفت.
* بومی‌سازی صنعت سدسازی و افزایش منابع ذخیره آب خوزستان بعد از انقلاب اسلامی
اولین سد، سد کرخه بود که مطالعات اولیه آن به پیش از انقلاب بازمی‌گشت و با پیروزی انقلاب اسلامی و ورود جهاد سازندگی، مطالعات آن بِروز شد و پس از سال‌ها مطالعه و برنامه‌ریزی، توسط متخصصان داخلی تکمیل شده به بهره‌برداری رسید.
ساخت سدهای مخرنی مارون، مسجدسلیمان و کارون3، دیگر افتخارات مهندسی ایرانی در صنعت سدسازی در استان خوزستان بود.
سد گُتوَند علیا دیگر سد ساخته‌شده توسط متخصصان ایرانی است که با مخزن 5 میلیارد مترمکعبی و با هدف تولید انرژی برق‌آبی به‌میزان 4500 گیگاوات ساعت در سال، کنترل سیلاب‌های فصلی رودخانه کارون و آب‌های خروجی از سدهای بالادست، تنظیم آب کشاورزی پایین‌دست و ایجاد جاذبه‌های گردشگری به‌روی رودخانه کارون احداث شد.
در بالادست استان خوزستان نیز در حوزه کارون، سد مخزنی کارون4 توسط متخصصان ایرانی احداث شده است که نقش مؤثری در تولید انرژی برق‌آبی و همچنین مدیریت منابع آبی برای استان‌های جنوبی کشور دارد.
* نقش مؤثر و چندگانه سدها در تأمین آب و برق و مهار سیلاب‌های مخرّب
این سدهای احداث‌شده در حوزه‌های آبریز سه رودخانه بزرگ کارون، دز و کرخه، که اغلب در سال‌های پس از انقلاب احداث شده‌اند، در سال‌های ترسالی و سیلابی، نقش مؤثری در جلوگیری از بروز خسارات جانی و مالی به مردم استان خوزستان داشته‌اند و در سال‌های خشکسالی مثل سال آبی جاری که خشک‌ترین سال نیم قرن اخیر لقب گرفته است، نقش مؤثری در تأمین آب مورد نیاز شرب، کشاورزی و صنعت خوزستان دارند.
طی یک دهه اخیر، بارها و بارها سدهای گُتوَند، کارون‌ها، دز و کرخه، نجات‌بخش شهرها و روستاهای خوزستان از سیلاب‌های مخرب بودند.
* دو نمونه از ده‌ها نمونه سیلاب‌های عظیمی که بدون خسارت در سدهای خوزستان مهار شد
به‌طور مثال، در ساعات پایانی دوازدهمین روز نوروز سال 98، زمانی که مردم در خواب ناز بودند تا در روز طبیعت بتوانند به تفریح و گشت‌وگذار کنار خانواده خود بپردازند، سیلاب عظیمی از بالادست حوضه آبریز کرخه شروع شد که ناشی از به هم پیوستن چندین جریان هم‌زمان سیلابی بود. بخشی از این جریان آبی با ورود به مخزن سد سیمره با افت انرژی مواجه شد و سیلابی که در صورت نبود سد سمیره در زمان رسیدن به مخزن سد کرخه دبی 10 هزار مترمکعبی داشت، با استهلاک در مخزن این سد، در نهایت به دبی 8500 مترمکعب در ثانیه رسید.
این سیلاب عظیم در شب سیزده‌به‌در، با فضایی که از پیش در مخزن سد کرخه (با رهاسازی مستمر و مدیریت‌شده آب) ایجاد شده بود، در این سد بزرگ استان خوزستان به‌طور کامل مهار شد و در پایین‌دست این سد، هیچ کس از وقوع سیلابی عظیم که می‌توانست در صورت نبود سد کرخه، چندین شهر و روستای خوزستان را به‌طور کامل تخریب کند، باخبر نشد.
این سیلاب 8500 مترمکعبی، بزرگترین سیلاب دهه اخیر در ایران بود که با وجود سد عظیم کرخه، بدون خسارت مهار شد. سد کرخه همان سدی است که برخی منتقدان ناآگاه سدسازی، در سال‌های گذشته، خالی بودن آن در زمان خشکسالی را دلیلی بر بیهوده بودن ساخت این سد و حتی اشتباه مهندسان در ساخت آن می‌دانستند.
نمونه دیگر آن، سیلابی با دبی حدود 6000 مترمکعب در ثانیه در فروردین ماه سال 94 بود که در مخزن سد گتوند مهار شد و شهر اهواز و روستاهای اطراف آن از خسارات حتمی، نجات یافتند.
در واقع در 15 سال اخیر، ده‌ها سیل با دبی بالای 2500 مترمکعب بر ثانیه در رودخانه‌های منتهی به خوزستان داشتیم که به‌دلیل وجود این سدها، وقوع این سیلاب‌ها از سوی مردم حتی احساس نشد!
* نقش‌آفرینی سدهای فعلی در کاهش مشکلات آبی امسال خوزستان
در مشکلاتی که در ماه اخیر در خوزستان بروز کرد و مورد گلایه بحق مردم این استان بود، با افزایش رهاسازی آب از مخزن سد کرخه که بخشی از ذخایر آبی آن مربوط به بارش‌های سال آبی گذشته بود، آب به دام‌ها و زمین‌های تشنه مردم پایین‌دست سد کرخه رسید، در واقع اگر سد کرخه نبود، امکان رساندن آب با این حجم به مردم پایین‌دست وجود نداشت.
سد گتوند نیز در زمان حاضر با داشتن بیشترین منابع ذخیره آب خوزستان به‌میزان حدود 4 میلیارد مترمکعب، علاوه بر اینکه نقش بسیار مؤثری در تأمین آب مورد نیاز شرب و کشاورزی و صنعت خوزستان در حاضر دارد، پشتوانه تأمین آب این استان در شهریورماه و ماه‌های ابتدایی پاییز خواهد بود تا بارش‌های سال آبی جدید آغاز شود.
دیگر سدهای استان نیز، هر کدام با رهاسازی آب بر اساس تصمیمات مدیریتی، در تأمین آب شهرها و روستاهای پایان‌دست نقش‌آفرینی می‌کنند.
* 9 میلیارد مترمکعب آب شیرینی که می‌توانست کمبود امسال آب خوزستان را رفع کند
با وجود این، کمبود مخازن ذخیره آب برای استان پرآبی چون خوزستان به‌وضوح در سال‌های ترسالی و سیلابی قابل مشاهده است.
در سیلاب سال 98 که بخش‌های زیادی از استان‌های لرستان و خوزستان دچار آسیب شد، سد 59ساله دز و سد 20ساله کرخه نقش‌آفرینی حداکثری در مهار سیلاب داشتند، با وجود این، بیش از 9 میلیارد مترمکعب آب شیرین، بیش از ظرفیت مهار این دو سد، در جریان سیلاب‌های این سال، از این دو حوضه آبریز رهاسازی شد که علاوه بر خساراتی که به‌دنبال داشت، در صورت وجود منابع ذخیره آب، این میزان آب می‌توانست شرایطی را رقم بزند که مشکلات امسال خوزستان را شاهد نباشیم.
* سدهایی که با کم‌کاری دولت‌ها ساخته نشدند و می‌توانستند کمک‌حال خوزستان باشند
سدهای متعددی در بالادست خوزستان در حوزه آبریز کارون، دز و کرخه تعریف شده‌اند که مهم‌ترین آنها در بالادست حوزه دز، سد عظیم بختیاری است. این سد در سال 92 در آستانه آغاز عملیات اجرایی قرار داشت اما با شروع دولت یازدهم، با تصور آنکه همیشه در روزهای کم‌بارشی و خشکسالی باقی خواهیم ماند و به‌موجب تحت تأثیر قرار گرفتن مسئولان دولت از جوسازی مسموم منتقدان ناآگاه و بعضاً مُغرض سدسازی، احداث آن از دستور کار خارج شد.
اگر این سد عظیم در استان لرستان (بالادست سد دز) احداث شده بود، هم شاهد خسارت بیش از 40هزار میلیارد تومانی سیل در سال 98 به دو استان لرستان و خوزستان نبودیم و هم با ذخیره آوردهای سیلابی سال 98 و آوردهای بارشی مطلوب سال آبی 99ــ98، امسال خوزستان به مشکل کم‌آبی نمی‌خورد.
سدهای تنگ معشوره، خرسان‌ها و... نیز از سدهایی هستند که در صورت اقدام بموقع دولت‌ها، می‌توانستند اکنون در مدار بهره‌برداری باشند و هر کدام در تأمین آب در خشک‌ترین سال نیم قرن اخیر مؤثر واقع شوند. این سدها با توجه به برنامه‌ریزی برای نصب توربین‌های برق‌آبی در خروجی آنها، همچنین در صورت احداث، نقش مؤثری در کاهش خاموشی‌های سال جاری نیز ایفا می‌کردند.
* توسعه اراضی آبی خوزستان مرهون ذخایر آبی سدهای این استان است
طی سال‌های پس از انقلاب، اراضی آبی استان خوزستان وابسته به منابع آبی سدهای بزرگ این استان، سال به سال با توسعه همراه بودند و اکنون نیز منبع اصلی تأمین آب این اراضی، منابع آبی است که در سدهای بزرگی چون گتوند، کرخه، کارون3، دز و... ذخیره می‌شود.
گندم، برنج، خرما، نیشکر، انواع مرکبات و سبزی‌ها، محصولات جالیزی، چغندر قند، کلزا، کنجد و جو از مهم‌ترین محصولات تولیدی خوزستان محسوب می‌شوند.
مجموع ارزش سالانه تولیدات کشاورزی خوزستان با حدود 1.5 میلیون هکتار اراضی آبی و دیم بیش از 200هزار میلیارد ریال است. این استان با تولید سالانه 16.2 میلیون تن محصولات زراعی، باغی و شیلاتی و عمل‌آوری 124 نوع محصول از حیث کمیت و تنوع تولید محصول، رتبه نخست را در کشور دارد که همین امر سبب شده است خوزستان با تکیه بر منابع آبی ذخیره‌شده در سدها، قطب نخست صنعت کشاورزی کشور باشد.
* راهکارهای ثروت‌آفرینی بیشتر برای خوزستان از مسیر آب و حل مشکلات آبی استان چیست؟
استان پرآب خوزستان، نیازمند ساختارسازی بهینه در زمینه مدیریت منابع آب است و علاوه بر سدهایی که در این استان و بالادست این استان بایستی ساخته شود تا در سال‌های پرآب و سیلابی، نقمت سیل را با تکیه بر مخازن این سدها، تبدیل به نعمت آب شیرین در دسترس و قابل مدیریت کند، لایروبی رودخانه‌ها، توجه به آبخیزداری و آبخوان‌داری، مهار آلاینده‌های منابع آبی و جلوگیری از ورود فاضلاب به منابع آب، تکمیل شبکه‌های آبیاری و زهکشی، تکمیل طرح‌های آبرسانی به‌منظور تأمین آب در بخش‌های مختلف سکونت‌یافته استان، اصلاح و هدفمندسازی روند مصرف آب با پیاده‌سازی بایدها و نبایدهای آمایش سرزمین و ابلاغ الگوی کشت بهینه مبتنی بر ظرفیت‌های استان، و اصلاح روند کشت غیراصولی، راهکارهای اجرایی برای ثروت‌آفرینی بیشتر در استان خوزستان مبتنی بر آب است.
