در سال‌های اخیر کشاورزان خوزستانی همواره با نگرانی به کسب‌وکار خود پرداخته‌اند. آنها یا از خشک‌سالی آسیب دیده‌اند یا از سیل. این موارد اگر در کنار قطع گاه و بی‌گاه آب و بروز برخی بیماری‌ها و حتی باران‌های سیل‌آسا قرار گیرد، نشان می‌دهد که کشاورزی در خوزستان همواره با ریسک مواجه است.

سال قبل ورود بی‌سابقه آب به سدها و زمین‌های خوزستان باعث شد دولت مجوز کشت بدون محدودیت برنج را صادر کند، مجوزی که سال‌های قبل از آن به علت خشک‌سالی و کمبود آب به کشاورزان داده نمی‌شد. کشاورزان هم سال قبل تا می‌توانستند برنج کاشتند ولی در نهایت به علت فراوانی محصول، برنج روی دست کشاورزان ماند و حتی آزادسازی صادرات برنج هم دردی از دردهای کشاورزان خوزستانی دوا نکرد.

امسال اما هر چند بارش‌ها در خوزستان مناسب بوده است و برای نمونه خوزستان در کشت گندم و چغندرقند افزایش مناسبی در تولید داشته است ولی به علت کاهش ورودی آب به سدها و زمین‌های خوزستان، کشت برنج با محدودیت‌هایی مواجه خواهد شد. از سوی دیگر استان خوزستان ظرفیت‌های فراوانی برای کاشت و تولید برنج دارد و کشت آن برای کشاورزان خوزستان صرفه اقتصادی خوبی دارد.

در سال ۹۸ حدود ۹۰۰ هزار تن شلتوک در استان خوزستان تولید شد که این میزان، برنج ۱۳ میلیون نفر را تأمین می‌کند. آمار و ارقام نشان می‌دهد این محصول می‌تواند به خوبی در استانی که قطب تولید محصولات کشاورزی کشور است، تولید شود و علاوه بر جلوگیری از واردات برنج، ارزآوری را به دنبال داشته باشد.

افزایش سطح زیر کشت برنج

«برنج» یکی از مهم‌ترین محصولات تابستانه استان خوزستان است که نقش مهمی را در بهبود وضعیت اقتصاد کشاورزان ایفا می‌کند. میزان مصرف آب یکی از نکات مهم کشت محصولات زراعی به خصوص برنج است که با توجه به شرایط اقلیمی، ساختمان خاک، مدیریت مزرعه، دانش فنی و… در نقاط مختلف تفاوت دارد.

دوره رشد برنج در استان خوزستان در فصل گرم سال است؛ بنابراین فرآیند کشت تا برداشت این محصول در معرض دمای بالا که باعث افزایش تبخیر و تعریق زیاد می‌شود که به همان نسبت میزان مصرف آب نسبت به استان‌های دیگر بیشتر است و همین موضوع باعث می‌شود در سال‌هایی که با کم‌آبی مواجه هستیم سطح زیر کشت کاهش یابد.

در یک بازه زمانی ۴۰ ساله، سطح زیر کشت برنج در استان خوزستان ۵۵ تا ۶۰ هزار هکتار بوده است. طی چند سال گذشته به دلیل ارزش‌افزوده و درآمد، سطح زیر کشت افزایش‌یافته است همچنین وضعیت فروش این محصول در بازار نیز در کشت برنج مؤثر است به طوری که سود حاصل از فروش محصل برنج در بازار بیش از سه برابر ذرت است.

در استان‌های برنج‌خیز حداقل یک تا دو بار علیه آفت کرم ساقه خوار سم‌پاشی صورت می‌گیرد در صورتی که این میزان در استان خوزستان صفر است. همچنین «بیناری بلاست» برنج به اندازه استان‌های دیگر در خوزستان وجود ندارد و حداکثر در یک هزار تا یک هزار و ۵۰۰ هکتار این بیماری دیده می‌شود که در مقابل سطح کشت ۶۰ هزار هکتاری مقدار ناچیزی است.

روش پیشنهادی

همین شرایط باعث شده که مسئولان به دنبال یافتن راهی برای کشت برنج در استان خوزستان حتی با وجود محدودیت‌های آبی باشند تا علاوه بر تولید برنج و رونق اقتصادی کشاورزان، بسترهای صادرات محصول هم از سوی خوزستان ایجاد شود.

برای این منظور کارشناسان استفاده از روش «خشکه‌کاری برنج» را به کشاورزان خوزستان پیشنهاد می‌دهند که با روش نشایی که روش معمول برنج است و نیاز به آب فراوان دارد، متفاوت است و صرفه‌جویی بسیار مناسبی را در آب دارد ضمن اینکه تعدادی از کشاورزان در چند سال اخیر از این روش استفاده کرده و به موفق عمل کرده‌اند.

صادق کعبی یکی از کارشناسان کشاورزی در خصوص روش «خشکه‌کاری» می‌گوید: با توجه به محدودیت منابع آب، معرفی شیوه‌هایی از کشت و آبیاری که میزان مصرف آب را کاهش دهد، بسیار ارزشمند است.

تاریخچه طولانی

وی با اشاره به اینکه کشت مستقیم برنج به روش «خشکه‌کاری» یکی از این روش‌ها است، بیان می‌کند: کشت برنج در ایران و در خوزستان تاریخچه طولانی دارد. استان خوزستان دارای مقام چهارم در سطح کشور در تولید برنج است. روش «خشکه‌کاری» به عنوان یکی از شیوه‌های جایگزین کشت معمولی برنج در استان خوزستان قرارگرفته است.

کعبی با تأکید بر اینکه «برنج» بیشترین مصرف آب را در میان محصولات زراعی دارد، اظهار می‌کند: کشت برنج به روش «خشکه‌کاری» یکی از راه‌های غلبه بر کم‌آبی است که بر اثر خشک‌سالی سال‌های اخیر روی داده است.

این کارشناس کشاورزی در خصوص مزایای استفاده از شیوه خشکه‌کاری در کشت برنج می‌گوید: از مزایای استفاده از روش خشکه‌کاری برنج در شالیزارهای استان خوزستان، می‌توان کاهش مصرف انرژی و کاسته شدن از زحمت کشاورز نسبت به روش تهیه خزانه و کاهش ۴۰ درصدی هزینه‌ها، یکنواختی در سبز شدن مزرعه و رسیدن محصول، امکان استفاده از کمباین برای برداشت و نیز کاشت مستقیم در سطح وسیع و با سرعت‌بالا و جلوگیری از هدر رفتن کود و افزایش اکسیژن خاک و کاهش ترکیبات سمی خاک و افزایش آزادسازی آمونیوم و کاهش بیماری‌ها، حشرات و خم نشدن ساقه برنج و کاهش مصرف حشره‌کش‌های آلوده‌کننده آب و خاک و کاهش نیاز به انرژی و اجرای آسان مدیریت مزرعه، استفاده بهتر از نهاده‌ها به دلیل عمق کشت مناسب و تراکم یکنواخت و کاهش ۵۰ درصد میزان مصرف بذر در واحد سطح را ذکر کرد.

پیش بینی افزایش ۵۰ درصدی

از سوی دیگر رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان نیز در این خصوص با یادآوری شرایط کمبود آبی در استان خوزستان می‌گوید: پیش‌بینی می‌شود امسال بیش از ۵۰ درصد از شالیزارهای خوزستان به زیر کشت برنج به صورت خشکه‌کاری برود.

عبدالعلی گیلانی با تأکید بر اینکه طبق بخشنامه‌ای که توسط وزارت جهاد کشاورزی به کشاورزان ابلاغ شده است، امسال کاشت برنج بدون هیچ محدودیتی انجام می‌شود، اظهار می‌کند: این محصول می‌تواند به خوبی در استانی که قطب تولید محصولات کشاورزی کشور است، تولید شود و علاوه بر جلوگیری از واردات برنج ارزآوری را به دنبال داشته باشد.

وی همچنین با اشاره به اینکه «مقدار مصرف آب» یکی از نکات مهم کشت محصولات زراعی به خصوص برنج است که با توجه به شرایط اقلیمی، ساختمان خاک، مدیریت مزرعه و دانش فنی در مناطق مختلف تفاوت دارد، ادامه می‌دهد: یکی از عوامل مهم مصرف آب زیاد در کشت برنج «غرقابی کردن زمین» و «به هم زدن خاک» است به طوری که یک‌سوم آب مصرفی کشت صرف این فرآیند می‌شود و اگر کشت برنج به سمت خشکه‌کاری برود ۳۵ تا ۴۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی خواهد شد.

رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان با بیان اینکه سال گذشته به علت شرایط خوب پس از بارندگی‌ها در استان برنج‌کاران توانستند حدود ۹۰ هزار هکتار از مزارع خود را به کشت برنج اختصاص دهند، می‌گوید: امسال از لحاظ ذخیره آب مانند سال گذشته نیست و به ۵۰ درصد سال گذشته تقلیل یافته است ولی با این وجود مسئولان مربوطه مجوز کشت برنج را برای تابستان سال جاری صادر کرده‌اند.

صرفه‌جویی ۴۰ درصدی در منابع آبی

یکی از عوامل مهم مصرف آب زیاد در کشت برنج، غرقابی کردن زمین و به هم زدن خاک است به طوری که یک‌سوم آب مصرفی کشت صرف این فرآیند می‌شود و اگر سیستم به سمت خشکه‌کاری برود ۳۵ تا ۴۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی خواهد شد.

در روش کشت مستقیم از ادوات و ماشین‌آلات معمول که در محصولاتی چون ذرت استفاده می‌شود می‌توان استفاده کرد و کشاورز هزینه مازادی متقبل نمی‌شود. با استفاده از دستگاه کشت در مدت ۴۰ تا ۴۵ دقیقه بدون ورود به زمین می‌توان با استفاده از دستگاه با رعایت الگو و تراکم، کشت را انجام داد.

رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان همچنین میزان مصرف بذر در کشت برنج به صورت خشکه‌کاری را ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم عنوان کرد و به کاهش مصرف بذر تا یک‌سوم در روش خشکه‌کاری اشاره می‌کند.

گیلانی به ایجاد پشته‌های بلند (raise well) در روش خشکه‌کاری نیز اشاره کرد و این روش را در کاهش مصرف آب بسیار مؤثر می‌داند.

وی در ادامه باور قدیمی «ریشه در آب، سر به آتش» در کشت برنج را منسوخ شده دانست و اظهار می‌کند: در روش خشکه‌کاری در یک دوره تناوبی چهار تا پنج روزه آبیاری صورت می‌گیرد و زمانی که علف هرز در مزرعه مشاهده می‌شود، مزرعه به تناوب آبیاری می‌شود و به این صورت تهویه در ریشه گیاه صورت می‌گیرد در حالی که در صورت غرقابی کردن زمین عناصر مضری مانند H۲S تولید می‌شود که ریشه دچار گندیدگی می‌شود و در جذب عنصر ازت اثر منفی دارد؛ بنابراین با یک عملیات مدیریتی به تولید اکسیداسیون در ریشه گیاه و جذب عناصر بهتر می‌توان کمک شایانی کرد.

گیلانی به کشاورزان توصیه کرد ارتفاع آب پای بوته را چهار تا پنج سانتی‌متر در نظر بگیرند که باعث جذب ۵۰۰ مترمکعب آب در هکتار خواهد شد.

عملکرد راتون کراپ بالاست

وی در ادامه استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری را یکی دیگر از استراتژی‌های موردنظر در کشت برنج عنوان و اضافه کرد: بخش زیادی از برنج تولیدی استان خوزستان را رقم محلی تشکیل می‌دهد که می‌توان از ارقام پر محصول به جای آن استفاده کرد زیرا نسبت به رقم محلی راندمان آب بیشتر و ۳۰ روز دوره رشد کمتری دارند.

گیلانی به امکان کشت دو محصول برنج در استان اشاره می‌کند و می‌گوید: در مناطق کوهستانی استان که خنک‌تر هستند می‌توان از یک کشت مین کراپ استفاده کرد و پس از برداشت راتون کراپ را کاشت.

وی، عملکرد راتون کراپ را در استان خوزستان بالا می‌داند و می‌افزاید: در تحقیقاتی که انجام شد در منطقه ابوالعباس باغملک نشاء برنج در اواخر اسفند زیر پلاستیک کشت و اوایل تیر هم‌زمان با انتقال نشاء رقم محلی چمپا برداشت صورت می‌گرفت و برنج چمپا نیز اوایل مهرماه انجام می‌شد در این روش حدود ۱۲ تن شلتوک در هر هکتار برداشت شد که عملکرد بسیار خوبی به شمار می‌رود.

حفظ مواد آلی خاک

گیلانی در ادامه با بیان اینکه کلش محصول گندم به راحتی از بین می‌رود، اظهار می‌کند: الزامی برای آتش زدن کاه و کلش باقی‌مانده پس از برداشت گندم برای کشت برنج وجود ندارد و می‌توان پس از برداشت به کشت محصول با دوره رشد کوتاه مانند ماش پرداخت.

وی همچنین به استفاده از کلش برنج در گاوداری‌ها نیز اشاره می‌کند و وجود ماده آلی را در اراضی خوزستان پایین می‌داند و می‌گوید: حفظ بقایای گیاهی در حفظ مواد آلی خاک بسیار مؤثر است.

گیلانی در پایان تصریح می‌کند: بهتر است از گیاهانی به عنوان لگوم استفاده شود که سیستم ریشه‌ای آنها بوده باشد و بافت تر دارند تا در بهبود حاصلخیزی و ساختمان خاک نیز اثر مثبتی داشته باشند.

در سالی که از جانب رهبر معظم انقلاب اسلامی به نام «جهش تولید» نام‌گذاری شده است، یکی از حوزه‌های مهم تحقق این شعار، بخش کشاورزی است و در این حوزه خوزستان به واسطه داشتن ذخایر آبی مناسب و زمین‌های حاصلخیز نقش ویژه‌تری دارد.

این در حالی است که از سویی کاهش ذخایر آبی و از سوی دیگر شیوع بیماری کرونا در کشور، آینده کشاورزی استان خوزستان و به‌تبع آن کشور را با چالش مواجه کرده است، رفتن کشاورزان استان و ایجاد شرایط لازم برای آنها از سوی مسئولان به سمت استفاده از روش‌های نوین کشاورزی مثل روش خشکه‌کاری برنج بسیار حائز اهمیت است.